Για την αποδόμηση της ιδεολογίας
1. Κάθε οργανωμένη κοινωνία, για να είναι τέτοια, πρέπει να διέπεται από ένα συγκεκριμένο «οικονομικό σύστημα».
2. Και για να υπάρξει οικονομικό σύστημα, προϋποτίθεται κάποιος καθορισμένος συνδυασμός ειδικών τρόπων παραγωγής, κυκλοφορίας, κατανομής και κατανάλωσης υλικών αγαθών.
3. Όπως φαίνεται, στον συνδυασμό αυτόν, τον βασικότερο ρόλο έχει ο τρόπος παραγωγής των αγαθών.
4. Ο τρόπος παραγωγής συνίσταται από έναν συνδυασμό δύο δομών, που όμως δεν είναι ανταλλάξιμοι μεταξύ τους, δεν ανάγεται δηλαδή ο ένας στον άλλο: των παραγωγικών δυνάμεων και των σχέσεων παραγωγής.
5. Ο όρος παραγωγικές δυνάμεις δηλώνει το σύνολο των παραγόντων της παραγωγής – των πόρων, των εργαλείων, των ανθρώπων – που χαρακτηρίζουν μια συγκεκριμένη κοινωνία, σε μια καθορισμένη εποχή, και τα οποία πρέπει να συνδυαστούν με έναν ειδικό, ιδιαίτερο τρόπο, ώστε να παράγουν τα αναγκαία για την κοινωνία αυτή αγαθά.
6. Ο όρος σχέσεις παραγωγής δηλώνει τις λειτουργίες που επιτελούν τα άτομα και οι ομάδες τόσο κατά τη διαδικασία παραγωγής όσο και στον έλεγχο των παραγόντων παραγωγής και του κοινωνικού προϊόντος.
7. Για παράδειγμα, οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής είναι σχέσεις ανάμεσα σε μια τάξη ατόμων που έχουν την ιδιωτική ιδιοκτησία των παραγωγικών δυνάμεων και του κεφαλαίου, αφενός, και σε μια τάξη ατόμων που στερούνται αυτή την ιδιοκτησία και είναι υποχρεωμένοι να πωλούν στους πρώτους τη χρήση της εργασιακής τους δύναμης έναντι ενός μισθού, αφετέρου.
8. Η μια τάξη προϋποθέτει την άλλη – δηλαδή κάθε τάξη είναι συμπληρωματική της άλλης.
Παραθέσαμε οχτώ προτάσεις-περιόδους, για να διατρέξουμε σύντομα και κάθετα την άβυσσο που χωρίζει τις ορατές κοινωνικές σχέσεις από τις «δομές», οι οποίες συνιστούν ένα επίπεδο της πραγματικότητας, μη ορατό, παρόν ωστόσο πέρα από τις κοινωνικές σχέσεις. Η λογική των σχέσεων αυτών και γενικότερα των νόμων της κοινωνικής πρακτικής, εξαρτάται από την λειτουργία αυτών των κρυμμένων δομών, των οποίων η ανακάλυψη μας επιτρέπει να κατανοήσουμε όλα τα παρατηρήσιμα γεγονότα.
Διαπιστώνουμε λοιπόν, πως δεν πρέπει να συγχέονται οι «δομές» με τις ορατές «κοινωνικές σχέσεις. Όμως, αυτή η σύγχυση είναι αναπόφευκτη και αποτελεί συνθήκη εκ των ων ουκ άνευ για το ίδιο το οικονομικό σύστημα. Διότι, αν, για παράδειγμα, ο καπιταλισμός πρόκειται να επιζήσει ως σύστημα με σταθερή και συνεχή λειτουργικότητα, τα συγκεκριμένα κοινωνικά άτομα οφείλουν να συμφιλιωθούν με την ταξική διάρθρωση και με τη θέση τους που ως άτομα κατέχουν μέσα στη διάρθρωση αυτή. Πρέπει οπωσδήποτε να πειστούν να βιώσουν την εκμετάλλευση και την καταπίεσή τους με τέτοιον τρόπο, ώστε να μην αισθάνονται και να μην συνειδητοποιούν τη δυσχερή τους θέση που γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης και καταπίεσης.
Έτσι, το «θεάρεστο» αυτό έργο έχουν αναλάβει οι ιδεολογικοί κρατικοί μηχανισμοί: η οικογένεια, το εκπαιδευτικό σύστημα, τα μέσα ενημέρωσης, η εκκλησία. Εκείνο που διαφοροποιεί αυτούς τους μηχανισμούς από τους κανονικούς μηχανισμούς της κρατικής εξουσίας, τον στρατό και την αστυνομία, είναι πως ενώ αυτοί οι τελευταίοι λειτουργούν με τον καταναγκασμό ή την απειλή του καταναγκασμού, οι ιδεολογικοί κρατικοί μηχανισμοί λειτουργούν με την ιδεολογία. Πιο συγκεκριμένα, τούτοι οι μηχανισμοί χρησιμοποιούν την ιδεολογία καθαυτή σε απόλυτες τιμές: οι πρακτικές που παράγουν και μεταδίδουν ανταποκρίνονται σε μιαν αμετάβλητη δομή που προκαλεί, σε όσους υφίστανται την επιρροή τους, μια «φανταστική» – και κατά συνέπεια, «ψευδή» – σχέση με τις συνθήκες της ύπαρξής τους.
Επομένως, η επιστημονική κατανόηση μιας δομής δεν αναιρεί την ιδεολογία της – δηλαδή την αυθόρμητη συνείδηση αυτής της δομής που διαχέεται στα άτομα. Τροποποιεί βέβαια τον ρόλο και τα αποτελέσματα της συνείδησης πάνω στη συμπεριφορά τους, αλλά δεν την καταργεί. Για να αρθεί, χρειάζεται μια κοινωνική επανάσταση, η οποία θα στοχεύει στην εκπόρθηση των ιδεολογικών κρατικών μηχανισμών, και κυρίως στον ιδεολογικό κρατικό μηχανισμό της εκπαίδευσης. Γι’ αυτό χρειάζεται απόλυτη άρνηση στον θεσμό αυτόν τόσο στη δημόσια-κρατική της φαινομενικότητα όσο και στην ιδιωτική της. Η ουσία τους είναι η ίδια: παραγωγή ανοδικής κοινωνικής κινητικότητας. Το ξήλωμά της αποτελεί την αναγκαία συνθήκη για τη διέξοδο από την πλανητική κρίση.
Τα εκπαιδευτικά συστήματα παγκοσμίως έχουν πάρει, φυσικά, τον ίδιο λάθος δρόμο που έχει πάρει και η φυσική: υπάρχουν για να υπάρχει ο απρόσωπος τεχνοκρατικός καπιταλισμός, που είναι το υβριδιακό άλμα του ιμπεριαλιστικού καπιταλισμού (άρρηκτη ζεύξη παραγωγικού/χρηματιστικού κεφαλαίου). Και όσο απουσιάζει η θεωρία που είναι η καλύτερη πράξη, τόσο αυτό που επέρχεται θα γίνεται ολοένα και πιο τραγικά επίφοβο. Το πρόβλημα για τη θεωρία ως καλύτερη πράξη δεν είναι γεωμετρικής τάξης, για να χωρέσει σε «αντι-σχολεία» ή «αντι-μαθήματα» και μέσα σε διάφορους «δημόσιους» ή «ιδιωτικούς» χώρους. Είναι «παραδόξως» πολύ ευρύτερο και βαθύτερο – είναι τοπολογικής τάξης. Θα τρέξει σε «φανταστικό» χρόνο και θα χωρέσει σε «φανταστικό» τόπο. Απρόσμενες αντι-δομές πληροφορίας σε ανέλπιστους τόπους, είναι ό,τι πρέπει για την αποδόμηση της κατεστημένης ιδεολογίας.
Χρειαζόμαστε λοιπόν αόρατη αποδόμηση της ιδεολογίας της (κρατικής) εκπαίδευσης, με ορατές όμως φαινομενικότητες-τρόπους. Γνωρίζουμε ότι περισσότερη φαινομενικότητα προκαλεί περισσότερο θόρυβο, ο οποίος συσκοτίζει την πραγματικότητα. Γι’ αυτό λοιπόν προτείνουμε λιγότερο φαίνεσθαι και περισσότερο είναι. Μέχρι που να μπορεί κανείς να κάνει τα πάντα, δίχως να πειράζει τίποτε.
Άλλωστε, κάτι τέτοιο δείχνει η σχετικά πρόσφατη (αλλά και διαχρονική συγχρόνως) πολύ επιτυχημένη εμπειρία.