Ηθική = Νομιμότητα; Νομιμότητα= Ηθική;
by antikleidi
Ηθική = Νομιμότητα;Νομιμότητα= Ηθική;Όταν μου προτάθηκε αυτό το θέμα, διάφορες σκέψεις πέρασαν απ’ το μυαλό μου, πάντως αυτό που ήταν ξεκάθαρο σε μένα ήταν να μην χρησιμοποιήσω πρόλογο, εισαγωγή ή κάτι άλλο τέτοιο. Έτσι είπα να αρχίσω με το πώς αντιλαμβάνομαι τις δύο βασικές έννοιες αυτού του θέματος.
Ηθικό είναι κατά τον Καντ «κάτι που μπορεί να αποτελεί παγκόσμια νομιμότητα» αν δηλαδή μπορούμε να δημιουργήσουμε έναν νόμο, ο οποίος έχει παγκόσμια εφαρμογή, τότε ο νόμος αυτός αποτελεί ένα στοιχείο ηθικής. Το σύνολο τέτοιων νόμων δημιουργεί την ηθική.
Η νομιμότητα απ την άλλη, είναι η διάθεση μας να ακολουθούμε ένα νομικό σύστημα. Με απλά λόγια να τηρούμε τους νόμους.
Κατά συνέπεια λοιπόν οι δύο έννοιες δεν έχουν ταύτιση, μα ούτε αντιστοιχία. Θα έπρεπε κατά τη γνώμη μου τα ζευγάρια να έχουν ως εξής.
Ηθική – Νόμος, Ηθικότητα – Νομιμότητα, Ηθικό – Νομικό.
Στη σημερινή εποχή η τρέχουσα έννοια της Ηθικής, ταυτίζεται με την Ηθικότητα και έτσι θα την αντιμετωπίζω στην συνέχεια αυτού του κειμένου.
![legal-translation]()
Κατά τη γνώμη μου η βασικότερη και πιο σημαντική αξία της Ηθικής, είναι η ύπαρξη και ο σεβασμός της ζωής.
Θα μου πείτε Ουμανιστής; Μάλιστα Ουμανιστής.
Αν ξεκινήσουμε από την πολύ απλή αλλά σημαντική σκέψη ότι δεν πράττουμε τίποτε που να καθίσταται ενάντιο στην ανθρώπινη ζωή, τότε θα έχουμε την πρώτη και βασική αρχή της ηθικής.
Όλα τα θρησκευτικά συστήματα στην προσπάθειά τους να ελέγξουν τις μάζες έκαναν ένα πολύ σοβαρό λάθος. Μετέθεσαν την αρχική αξία της ηθικής έξω και πέρα απ’ τον άνθρωπο, στον Θεό.
Μία αναβολή – αναγωγή της υπαρξιακής οντοποίησης του όντος έξω απ’ αυτό.
Ισλαμισμός και Χριστιανισμός που κατέχουν το μεγαλύτερο ποσοστό πιστών στη γη, δώσαν μια τελολογική διάσταση των πράξεων των ανθρώπων κάτω απ’ το καθεστώς υπόσχεσης καλύτερης ζωής. Ο μεν πρώτος μέσα απ’ την υλική απόλαυση άφθονων αγαθών μετά θάνατον και ο δε μέσα από μια ψυχική – πνευματική απόλαυση πάλι μετά θάνατον. Πολύ καλό το παραμύθι αλλά πολύ όμορφο για να είναι αληθινό.
Αυτό που είναι βασικό να παρατηρήσουμε εδώ, είναι πως οι θρησκείες κατόρθωσαν να περάσουν στους ανθρώπους, την υπόσχεση για μελλοντική εξαργύρωση των καλών – ηθικών τους πράξεων. Έτσι το όποιο ηθικό σύστημα δημιουργήθηκε, είχε σαν βασικό χαρακτηριστικό άλλοτε υπολανθάνον και άλλοτε ξεκάθαρα, το κέρδος. Εντέχνως και σκοπίμως υπήρχαν και αρκετές αναφορές στον άνθρωπο, για να μπορεί να ζήσει το ηθικό σύστημα, μα πάντα όλες αυτές οι αναφορές είχαν ως κατάληξη τον Θεό.
Το μεγαλύτερο κακό στην ηθική το κατάφεραν οι θρησκείες και τούτο γιατί έσπειραν στο ανθρώπινο μυαλό το συμφέρον. Πράττει δηλαδή κανείς ηθικά όχι από εσωτερική διάθεση ανάτασης για το καλό αλλά ανάλογα με το αν έχει κάτι να κερδίσει. Το κέρδος αυτό μπορεί να είναι σε τούτη τη ζωή, ή στο παραμύθι της μελλοντικής ζωής. Κέρδος και ηθική βαδίζουν χέρι χέρι για να μπορέσουν να επιβιώσουν.
Να γιατί πιο πριν μίλησα για ηθικότητα και όχι για ηθική. Αν αφαιρέσουμε το κέρδος απ’ την ηθικότητα, κατά το κοινώς νοούμενο ηθική, τότε θα καταρρεύσει το ηθικό σύστημα που στηρίζει την κοινωνία μας. Οι συνέπειες μάλλον απρόβλεπτες και ζοφερές.
Η ηθική περιλαμβάνει κανόνες που ισχύουν απαρέγκλιτα και κατά τον ίδιο τρόπο για όλους. Η ηθικότητα κανόνες που ισχύουν κατά το δοκούν και σίγουρα προς το συμφέρον αυτών που έχουν δύναμη, με όσα εισαγωγικά θέλει ο καθένας. Έτσι η ηθικότητα κατόρθωσε να αντικαταστήσει και να υποκαταστήσει ανά τους αιώνες την έννοια της ηθικής. Το αποτέλεσμα ολοφάνερο μπρος στα μάτια όλων μας καθημερινά. Αδικίες, εκβιασμοί, μικρό και μεγαλοαπάτες, κοσμούν το ηθικό μας σύστημα. Και τι περίεργο και άξιο απορίας γεγονός; Πώς γίνεται κατά κανόνα αυτές οι παραβιάσεις του ηθικού κώδικα, να γίνονται απ’ αυτούς που έχουν υπό οποιοδήποτε τρόπο κατοχή ή ανάμιξη με την εξουσία. Το απαύγασμα και η κατατρόπωση του ηθικού μας κώδικα επέρχεται και τον αποτελειώνει, με το να μας κάνουν να πιστέψουμε ότι όλο ετούτο είναι και ηθικό και νόμιμο. Μα την ηθική ώ ποία γελοιότητα;
Απ’ την άλλη μεριά η νομιμότητα όπως προείπα είναι η διάθεση μας να τηρούμε το νόμο. Ποιος όμως μας προφυλάσσει απ’ τη μη νομιμότητα του νόμου;
Ηθικό είναι κατά τον Καντ «κάτι που μπορεί να αποτελεί παγκόσμια νομιμότητα» αν δηλαδή μπορούμε να δημιουργήσουμε έναν νόμο, ο οποίος έχει παγκόσμια εφαρμογή, τότε ο νόμος αυτός αποτελεί ένα στοιχείο ηθικής. Το σύνολο τέτοιων νόμων δημιουργεί την ηθική.
Η νομιμότητα απ την άλλη, είναι η διάθεση μας να ακολουθούμε ένα νομικό σύστημα. Με απλά λόγια να τηρούμε τους νόμους.
Κατά συνέπεια λοιπόν οι δύο έννοιες δεν έχουν ταύτιση, μα ούτε αντιστοιχία. Θα έπρεπε κατά τη γνώμη μου τα ζευγάρια να έχουν ως εξής.
Ηθική – Νόμος, Ηθικότητα – Νομιμότητα, Ηθικό – Νομικό.
Στη σημερινή εποχή η τρέχουσα έννοια της Ηθικής, ταυτίζεται με την Ηθικότητα και έτσι θα την αντιμετωπίζω στην συνέχεια αυτού του κειμένου.
Κατά τη γνώμη μου η βασικότερη και πιο σημαντική αξία της Ηθικής, είναι η ύπαρξη και ο σεβασμός της ζωής.Θα μου πείτε Ουμανιστής; Μάλιστα Ουμανιστής.
Αν ξεκινήσουμε από την πολύ απλή αλλά σημαντική σκέψη ότι δεν πράττουμε τίποτε που να καθίσταται ενάντιο στην ανθρώπινη ζωή, τότε θα έχουμε την πρώτη και βασική αρχή της ηθικής.
Όλα τα θρησκευτικά συστήματα στην προσπάθειά τους να ελέγξουν τις μάζες έκαναν ένα πολύ σοβαρό λάθος. Μετέθεσαν την αρχική αξία της ηθικής έξω και πέρα απ’ τον άνθρωπο, στον Θεό.
Μία αναβολή – αναγωγή της υπαρξιακής οντοποίησης του όντος έξω απ’ αυτό.
Ισλαμισμός και Χριστιανισμός που κατέχουν το μεγαλύτερο ποσοστό πιστών στη γη, δώσαν μια τελολογική διάσταση των πράξεων των ανθρώπων κάτω απ’ το καθεστώς υπόσχεσης καλύτερης ζωής. Ο μεν πρώτος μέσα απ’ την υλική απόλαυση άφθονων αγαθών μετά θάνατον και ο δε μέσα από μια ψυχική – πνευματική απόλαυση πάλι μετά θάνατον. Πολύ καλό το παραμύθι αλλά πολύ όμορφο για να είναι αληθινό.
Αυτό που είναι βασικό να παρατηρήσουμε εδώ, είναι πως οι θρησκείες κατόρθωσαν να περάσουν στους ανθρώπους, την υπόσχεση για μελλοντική εξαργύρωση των καλών – ηθικών τους πράξεων. Έτσι το όποιο ηθικό σύστημα δημιουργήθηκε, είχε σαν βασικό χαρακτηριστικό άλλοτε υπολανθάνον και άλλοτε ξεκάθαρα, το κέρδος. Εντέχνως και σκοπίμως υπήρχαν και αρκετές αναφορές στον άνθρωπο, για να μπορεί να ζήσει το ηθικό σύστημα, μα πάντα όλες αυτές οι αναφορές είχαν ως κατάληξη τον Θεό.
Το μεγαλύτερο κακό στην ηθική το κατάφεραν οι θρησκείες και τούτο γιατί έσπειραν στο ανθρώπινο μυαλό το συμφέρον. Πράττει δηλαδή κανείς ηθικά όχι από εσωτερική διάθεση ανάτασης για το καλό αλλά ανάλογα με το αν έχει κάτι να κερδίσει. Το κέρδος αυτό μπορεί να είναι σε τούτη τη ζωή, ή στο παραμύθι της μελλοντικής ζωής. Κέρδος και ηθική βαδίζουν χέρι χέρι για να μπορέσουν να επιβιώσουν.
Να γιατί πιο πριν μίλησα για ηθικότητα και όχι για ηθική. Αν αφαιρέσουμε το κέρδος απ’ την ηθικότητα, κατά το κοινώς νοούμενο ηθική, τότε θα καταρρεύσει το ηθικό σύστημα που στηρίζει την κοινωνία μας. Οι συνέπειες μάλλον απρόβλεπτες και ζοφερές.
Η ηθική περιλαμβάνει κανόνες που ισχύουν απαρέγκλιτα και κατά τον ίδιο τρόπο για όλους. Η ηθικότητα κανόνες που ισχύουν κατά το δοκούν και σίγουρα προς το συμφέρον αυτών που έχουν δύναμη, με όσα εισαγωγικά θέλει ο καθένας. Έτσι η ηθικότητα κατόρθωσε να αντικαταστήσει και να υποκαταστήσει ανά τους αιώνες την έννοια της ηθικής. Το αποτέλεσμα ολοφάνερο μπρος στα μάτια όλων μας καθημερινά. Αδικίες, εκβιασμοί, μικρό και μεγαλοαπάτες, κοσμούν το ηθικό μας σύστημα. Και τι περίεργο και άξιο απορίας γεγονός; Πώς γίνεται κατά κανόνα αυτές οι παραβιάσεις του ηθικού κώδικα, να γίνονται απ’ αυτούς που έχουν υπό οποιοδήποτε τρόπο κατοχή ή ανάμιξη με την εξουσία. Το απαύγασμα και η κατατρόπωση του ηθικού μας κώδικα επέρχεται και τον αποτελειώνει, με το να μας κάνουν να πιστέψουμε ότι όλο ετούτο είναι και ηθικό και νόμιμο. Μα την ηθική ώ ποία γελοιότητα;
Απ’ την άλλη μεριά η νομιμότητα όπως προείπα είναι η διάθεση μας να τηρούμε το νόμο. Ποιος όμως μας προφυλάσσει απ’ τη μη νομιμότητα του νόμου;
Έχουμε όλοι την διάχυτη άποψη πως ο νόμος είναι πάντα σύμφωνος με το συμφέρον όλων μας, μα παρ’ όλα αυτά αντιλαμβανόμαστε όλοι ή σχεδόν όλοι ότι κάτι δεν πάει καλά.
Αυτή η διαλεκτική πρόταση εμπεριέχει μιαν αντίφαση που είναι ουσιαστική και θεμελιώδης. Πώς γίνεται δηλαδή ο νόμος να είναι προς το συμφέρον όλων μας, μα τελικά να μην πραγματοποιείται; Έτσι λοιπόν η νομιμότητα χρησιμοποιείται ως ένα καλό εργαλείο αυτών που την χειρίζονται, ώστε να πείσουν όλους εμάς για την ηθική τους υπόσταση. Ο νομοθέτης κατά τη γνώμη μου θα πρέπει να έχει καλά στο μυαλό του, πως όταν διατυπώνει έναν νόμο, πέραν απ’ το αυτονόητο του να καλύπτει το συμφέρον όλων, πρέπει να μπορεί να σκεφτεί και πώς ο νόμος αυτός μπορεί να πραγματωθεί.
Πώς φτάσαμε λοιπόν να αντιλαμβανόμαστε ότι η ηθική είναι αντίπαλος της νομιμότητας; Αυτός που παρανομεί μετέρχεται διάφορα διανοητικά τεχνάσματα, ώστε να εμφανίσει το παράνομο ως νομότυπο. Δεχόμαστε εξ αρχής πως οι νόμοι γράφονται από ανθρώπους και ο νομοθέτης έχει σαν γνώμονα την ηθική. Αυτό όμως δεν είναι ένα περιουσιακό στοιχείο που ο καθένας μας κληρονομεί απ’ τους γονείς του αλλά κάτι που πρέπει να αγωνιζόμαστε να το διατηρούμε συνεχώς όσο ζούμε. Αφού λοιπόν το συμφέρον έχει γίνει η υπέρτατη αξία της κοινωνίας μας, αντιλαμβανόμαστε πως και η νομοθεσία λειτουργεί κάτω απ’ το ίδιο σκεπτικό. Μερικές φωτεινές εξαιρέσεις δεν δύνανται να αναστρέψουν το ήδη βαρύ κλίμα της ανεπαρκούς νομοθεσίας.
Ας μην καυχάζουν λοιπόν διάφοροι επιφανείς κύριοι της πολιτικής και επιχειρηματικής ζωής αυτού του τόπου, πως όντες εντός της νομιμότητας, είναι ταυτόχρονα και ηθικοί.
Αγανακτεί κανείς να βλέπει διάφορους, να περιφέρονται στα έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα και να διακηρύσσουν τη νομιμότητα τους, ενώ όλοι καταλαβαίνουμε πως κάτι παράνομο έχει γίνει, χωρίς να μπορούμε να το αποδείξουμε, άλλοτε επειδή δεν έχουμε την πρόσβαση στις πηγές και άλλοτε από προσωπική αδυναμία. Κάτι όμως που δεν αποδεικνύεται δεν είναι απαραίτητα και νόμιμο, πολύ περισσότερο ηθικό.
Αυτό που προσπαθώ να καταδείξω εδώ είναι πως αυτός που θέλει να παρανομήσει, σκέπτεται πρώτα το ιδεολογικό όχημα της διαφυγής των συνεπειών μιας παρανομίας και μετά την πραγματοποιεί. Μια καλά στημένη παρανομία, χρειάζεται τόση μελέτη όσο και μια νόμιμη πράξη. Δεν υποστηρίζω πως πίσω από κάθε πράξη απαραίτητα υπάρχει μια παρανομία, μιας και αυτό θα έβαζε σε κίνδυνο ολόκληρο το νομικό σύστημα της κοινωνίας και θα οδηγούσε σε μια αναρχία αλλά ότι πολλές φορές τα πράγματα δεν είναι όπως μας παρουσιάζονται.
Τι άλλο είναι αν όχι παρανομίες ο συνεχής καταιγισμός σκανδάλων, που φτάνουν στην αντίληψη μας έμμεσα ή άμεσα τα τελευταία χρόνια; Ποιος από εμάς έμαθε μέχρι τέλους όλες τις πτυχές της διαλεύκανσης ενός σκανδάλου; Ποιος από αυτούς τους κυρίους που κυβερνούν ενδιαφέρεται για την πραγματική ηθική αποκατάσταση των συνεπειών ενός σκανδάλου, όταν προτού καταλαγιάσει η μπόχα του προηγούμενου, έρχεται η σκόνη του επόμενου για να βάλει στο παρελθόν το προηγούμενο και βέβαια χωρίς καμιά λύση.
Όλα αυτά δίνουν μια αίσθηση ενός νομικού και ηθικού συστήματος που παραπαίει μεταξύ συμφέροντος, απάτης, αδιαφορίας και αναλγησίας που καμιά σχέση δεν έχουν με ηθική και νομιμότητα.
Η ηθική έχει σχέση άρρηκτη και μονοσήμαντη με τη γνώση.
Μια γνώση όμως αληθινή και όχι κατασκευασμένη. Μια γνώση που ο βασικός της πυρήνας είναι η αλήθεια. Έχοντας μια ηθική της οποίας γνωρίζουμε το καλό και το κακό, το όμορφο και το άσχημο, την πνευματική μας ανάσταση και όχι την πνευματική μας κατάπτωση, μπορούμε να πούμε πως αυτή η γνώση μας κάνει και ηθικούς.
Η επιλογή των αρνητικών εννοιών στα ανωτέρω ζευγάρια μας καθιστά αυτόματα και ανήθικους, έστω και αν χρησιμοποιούμε για την κάλυψη των πράξεων μας τη νομιμότητα. Οδηγούμαστε σε μια τέτοια συμπεριφορά όταν υπολανθάνει ή υποβόσκει το συμφέρον, το κέρδος, η αδιαφορία για το διπλανό μας, η αχόρταγη διάθεσή μας για άνοδο οικονομική ή πνευματική, αδιαφορώντας για τις συνέπειες λιγότερο ή περισσότερο καταστροφικές που επιφέρουμε στους άλλους ανθρώπους.
Θα αναρωτηθεί ίσως κανείς, πως μπορεί να πραγματωθεί μια ηθική που δεν βάζει σαν πρωταρχικό κανόνα το κέρδος, όταν όλοι ή οι περισσότεροι γύρω μας λειτουργούν έτσι.
Αρχικά θα πω πως πράττει κανείς ηθικά όχι γιατί πράττουν και οι άλλοι γύρω του ηθικά αλλά επειδή αισθάνεται και γνωρίζει ότι έτσι επιτυγχάνει την ψυχική και πνευματική του ισορροπία.
Κατά δεύτερο και όχι ευκαταφρόνητο λόγο, όταν κανείς πράττει ηθικά, αισθάνεται μια εσωτερική ικανοποίηση, μια εσωτερική ευφορία, που μας οδηγεί σε μια αλυσιδωτή διαδικασία εγκεφαλικής, πνευματικής, ψυχικής ικανότητας και συμπεριφοράς που έχει ως συνέπεια το πράττειν ηθικώς.
Το ότι έχω την δυνατότητα, ένστικτο, διαύγεια εγώ, εσείς, εμείς να αναγνωρίζουμε το ανήθικο όταν, όπου, εφόσον συμβαίνει σημαίνει πως διαθέτουμε και την ικανότητα να πράξουμε και το αντίθετο δηλαδή το ηθικό.
Το περίφημο “ουδείς εκών κακός” του μεγάλου φιλοσόφου Σωκράτη που συμπληρώθηκε 21 αιώνες μετά απ’ τον επίσης μεγάλο φιλόσοφο Νίτσε “αλλά και ουδείς εκών καλός” μας δείχνει πως η βούληση και η θέληση μας είναι αυτές που μας οδηγούν κάθε φορά στο πράττειν ηθικώς ή πράττειν μη ηθικώς. Υπ’ αυτήν και μόνην την έννοια μπορεί κανείς να πράττει ηθικά χωρίς το κέρδος να είναι βασικός παράγοντας ηθικής πράξης.
Μια άλλη πτυχή της ηθικής είναι η ομορφιά εσωτερική και εξωτερική, που παράγεται απ’ την ηθική πράξη.
Αυτό που ονομάζουμε «γοητεία» και που δεν έχει κατ’ ανάγκην άμεση σχέση με την ομορφιά με την τρέχουσα έννοια, είναι η συνέπεια της επενέργειας πάνω στο σώμα (ιδιαίτερα πάνω στο πρόσωπο) του «εσωτερικού κάλλους», δηλαδή μιας ηθικής, ψυχολογικής και συμπεριφορικής κατάστασης που «σημαίνεται» στο σώμα. Άλλωστε, δεν υπάρχει «μέσα» χωρίς «έξω» και «έξω» χωρίς «μέσα», κι αυτός είναι ο λόγος που μια αισθητική αντιμετώπιση των προβλημάτων της ηθικής μας υποχρεώνει να ξανααποκαταστήσουμε τη χαμένη αρχαιοελληνική συνάφεια ανάμεσα στο ήθος και το κάλλος: Το «καλόν» των αρχαίων Ελλήνων που είναι έννοια αισθητική (και εξωτερική) και το «αγαθόν» που είναι έννοια ηθική (και εσωτερική) αποτελούσαν αξεδιάλυτο δίπολο στο ηθικό σύστημα των προγόνων μας.
Η ηθική εσωτερική τακτοποίηση συνείδησης, σκέψης, πνεύματος και πράξης, επιφέρει κατά κανόνα και μια εξωτερική γαλήνη και ηρεμία όχι μόνο στο πρόσωπο αλλά και στις κινήσεις μας.
Η πασίγνωστη ρήση του Γκόρκι «η αισθητική είναι η ηθική του μέλλοντος» και κυρίως η επίμονη απαίτηση του Νίτσε για το «αισθητικώς ζην» δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια πρόταση για αποκατάσταση της διαλυμένης σχέσης ανάμεσα στο «καλό» και το «αγαθό», δηλαδή για μια επαναφορά σε ισχύ του καθορισμένου απ’ την αισθητική ηθικού κώδικα των αρχαίων Ελλήνων.
Με βάση τα παραπάνω αντιλαμβανόμαστε πως η ηθική δεν είναι ένα στεγνό – ψυχρό σύστημα κανόνων, που κανείς πρέπει να εκτελεί ώστε να είναι ηθικός αλλά και μια ολόκληρη συμπεριφορά, που μέσα απ’ αυτή γινόμαστε κάθε μέρα καλύτεροι.
Η διαρκής προσπάθεια χιλιάδων ανθρώπων να γράψουν, να περιγράψουν, να σημειώσουν απόψεις, σκέψεις, ιδέες νομίζω δεν είναι τίποτε περισσότερο απ’ τη δημιουργία ενός πολύ όμορφου ηθικού πίνακα. Γιατί είπαμε πως η ηθική είναι και αισθητική άρα σαφώς και τέχνη.
Η νομιμότητα τώρα, με την προσπάθεια που κάνουν ορισμένοι να την παντρέψουν καλά και ντε με την ηθική και να βλέπουν το φως της δημοσιότητας φράσεις του τύπου “ηθικό = νόμιμο και αντίστροφα” νομίζω πως είναι η αιτία που εδώ και 20 αιώνες η κοινωνία μας λατρεύει την ασχήμια.
Αυτή η διαλεκτική πρόταση εμπεριέχει μιαν αντίφαση που είναι ουσιαστική και θεμελιώδης. Πώς γίνεται δηλαδή ο νόμος να είναι προς το συμφέρον όλων μας, μα τελικά να μην πραγματοποιείται; Έτσι λοιπόν η νομιμότητα χρησιμοποιείται ως ένα καλό εργαλείο αυτών που την χειρίζονται, ώστε να πείσουν όλους εμάς για την ηθική τους υπόσταση. Ο νομοθέτης κατά τη γνώμη μου θα πρέπει να έχει καλά στο μυαλό του, πως όταν διατυπώνει έναν νόμο, πέραν απ’ το αυτονόητο του να καλύπτει το συμφέρον όλων, πρέπει να μπορεί να σκεφτεί και πώς ο νόμος αυτός μπορεί να πραγματωθεί.
Πώς φτάσαμε λοιπόν να αντιλαμβανόμαστε ότι η ηθική είναι αντίπαλος της νομιμότητας; Αυτός που παρανομεί μετέρχεται διάφορα διανοητικά τεχνάσματα, ώστε να εμφανίσει το παράνομο ως νομότυπο. Δεχόμαστε εξ αρχής πως οι νόμοι γράφονται από ανθρώπους και ο νομοθέτης έχει σαν γνώμονα την ηθική. Αυτό όμως δεν είναι ένα περιουσιακό στοιχείο που ο καθένας μας κληρονομεί απ’ τους γονείς του αλλά κάτι που πρέπει να αγωνιζόμαστε να το διατηρούμε συνεχώς όσο ζούμε. Αφού λοιπόν το συμφέρον έχει γίνει η υπέρτατη αξία της κοινωνίας μας, αντιλαμβανόμαστε πως και η νομοθεσία λειτουργεί κάτω απ’ το ίδιο σκεπτικό. Μερικές φωτεινές εξαιρέσεις δεν δύνανται να αναστρέψουν το ήδη βαρύ κλίμα της ανεπαρκούς νομοθεσίας.
Ας μην καυχάζουν λοιπόν διάφοροι επιφανείς κύριοι της πολιτικής και επιχειρηματικής ζωής αυτού του τόπου, πως όντες εντός της νομιμότητας, είναι ταυτόχρονα και ηθικοί.
Αγανακτεί κανείς να βλέπει διάφορους, να περιφέρονται στα έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα και να διακηρύσσουν τη νομιμότητα τους, ενώ όλοι καταλαβαίνουμε πως κάτι παράνομο έχει γίνει, χωρίς να μπορούμε να το αποδείξουμε, άλλοτε επειδή δεν έχουμε την πρόσβαση στις πηγές και άλλοτε από προσωπική αδυναμία. Κάτι όμως που δεν αποδεικνύεται δεν είναι απαραίτητα και νόμιμο, πολύ περισσότερο ηθικό.
Αυτό που προσπαθώ να καταδείξω εδώ είναι πως αυτός που θέλει να παρανομήσει, σκέπτεται πρώτα το ιδεολογικό όχημα της διαφυγής των συνεπειών μιας παρανομίας και μετά την πραγματοποιεί. Μια καλά στημένη παρανομία, χρειάζεται τόση μελέτη όσο και μια νόμιμη πράξη. Δεν υποστηρίζω πως πίσω από κάθε πράξη απαραίτητα υπάρχει μια παρανομία, μιας και αυτό θα έβαζε σε κίνδυνο ολόκληρο το νομικό σύστημα της κοινωνίας και θα οδηγούσε σε μια αναρχία αλλά ότι πολλές φορές τα πράγματα δεν είναι όπως μας παρουσιάζονται.
Τι άλλο είναι αν όχι παρανομίες ο συνεχής καταιγισμός σκανδάλων, που φτάνουν στην αντίληψη μας έμμεσα ή άμεσα τα τελευταία χρόνια; Ποιος από εμάς έμαθε μέχρι τέλους όλες τις πτυχές της διαλεύκανσης ενός σκανδάλου; Ποιος από αυτούς τους κυρίους που κυβερνούν ενδιαφέρεται για την πραγματική ηθική αποκατάσταση των συνεπειών ενός σκανδάλου, όταν προτού καταλαγιάσει η μπόχα του προηγούμενου, έρχεται η σκόνη του επόμενου για να βάλει στο παρελθόν το προηγούμενο και βέβαια χωρίς καμιά λύση.
Όλα αυτά δίνουν μια αίσθηση ενός νομικού και ηθικού συστήματος που παραπαίει μεταξύ συμφέροντος, απάτης, αδιαφορίας και αναλγησίας που καμιά σχέση δεν έχουν με ηθική και νομιμότητα.
Η ηθική έχει σχέση άρρηκτη και μονοσήμαντη με τη γνώση.
Μια γνώση όμως αληθινή και όχι κατασκευασμένη. Μια γνώση που ο βασικός της πυρήνας είναι η αλήθεια. Έχοντας μια ηθική της οποίας γνωρίζουμε το καλό και το κακό, το όμορφο και το άσχημο, την πνευματική μας ανάσταση και όχι την πνευματική μας κατάπτωση, μπορούμε να πούμε πως αυτή η γνώση μας κάνει και ηθικούς.
Η επιλογή των αρνητικών εννοιών στα ανωτέρω ζευγάρια μας καθιστά αυτόματα και ανήθικους, έστω και αν χρησιμοποιούμε για την κάλυψη των πράξεων μας τη νομιμότητα. Οδηγούμαστε σε μια τέτοια συμπεριφορά όταν υπολανθάνει ή υποβόσκει το συμφέρον, το κέρδος, η αδιαφορία για το διπλανό μας, η αχόρταγη διάθεσή μας για άνοδο οικονομική ή πνευματική, αδιαφορώντας για τις συνέπειες λιγότερο ή περισσότερο καταστροφικές που επιφέρουμε στους άλλους ανθρώπους.
Θα αναρωτηθεί ίσως κανείς, πως μπορεί να πραγματωθεί μια ηθική που δεν βάζει σαν πρωταρχικό κανόνα το κέρδος, όταν όλοι ή οι περισσότεροι γύρω μας λειτουργούν έτσι.
Αρχικά θα πω πως πράττει κανείς ηθικά όχι γιατί πράττουν και οι άλλοι γύρω του ηθικά αλλά επειδή αισθάνεται και γνωρίζει ότι έτσι επιτυγχάνει την ψυχική και πνευματική του ισορροπία.
Κατά δεύτερο και όχι ευκαταφρόνητο λόγο, όταν κανείς πράττει ηθικά, αισθάνεται μια εσωτερική ικανοποίηση, μια εσωτερική ευφορία, που μας οδηγεί σε μια αλυσιδωτή διαδικασία εγκεφαλικής, πνευματικής, ψυχικής ικανότητας και συμπεριφοράς που έχει ως συνέπεια το πράττειν ηθικώς.
Το ότι έχω την δυνατότητα, ένστικτο, διαύγεια εγώ, εσείς, εμείς να αναγνωρίζουμε το ανήθικο όταν, όπου, εφόσον συμβαίνει σημαίνει πως διαθέτουμε και την ικανότητα να πράξουμε και το αντίθετο δηλαδή το ηθικό.
Το περίφημο “ουδείς εκών κακός” του μεγάλου φιλοσόφου Σωκράτη που συμπληρώθηκε 21 αιώνες μετά απ’ τον επίσης μεγάλο φιλόσοφο Νίτσε “αλλά και ουδείς εκών καλός” μας δείχνει πως η βούληση και η θέληση μας είναι αυτές που μας οδηγούν κάθε φορά στο πράττειν ηθικώς ή πράττειν μη ηθικώς. Υπ’ αυτήν και μόνην την έννοια μπορεί κανείς να πράττει ηθικά χωρίς το κέρδος να είναι βασικός παράγοντας ηθικής πράξης.
Μια άλλη πτυχή της ηθικής είναι η ομορφιά εσωτερική και εξωτερική, που παράγεται απ’ την ηθική πράξη.
Αυτό που ονομάζουμε «γοητεία» και που δεν έχει κατ’ ανάγκην άμεση σχέση με την ομορφιά με την τρέχουσα έννοια, είναι η συνέπεια της επενέργειας πάνω στο σώμα (ιδιαίτερα πάνω στο πρόσωπο) του «εσωτερικού κάλλους», δηλαδή μιας ηθικής, ψυχολογικής και συμπεριφορικής κατάστασης που «σημαίνεται» στο σώμα. Άλλωστε, δεν υπάρχει «μέσα» χωρίς «έξω» και «έξω» χωρίς «μέσα», κι αυτός είναι ο λόγος που μια αισθητική αντιμετώπιση των προβλημάτων της ηθικής μας υποχρεώνει να ξανααποκαταστήσουμε τη χαμένη αρχαιοελληνική συνάφεια ανάμεσα στο ήθος και το κάλλος: Το «καλόν» των αρχαίων Ελλήνων που είναι έννοια αισθητική (και εξωτερική) και το «αγαθόν» που είναι έννοια ηθική (και εσωτερική) αποτελούσαν αξεδιάλυτο δίπολο στο ηθικό σύστημα των προγόνων μας.
Η ηθική εσωτερική τακτοποίηση συνείδησης, σκέψης, πνεύματος και πράξης, επιφέρει κατά κανόνα και μια εξωτερική γαλήνη και ηρεμία όχι μόνο στο πρόσωπο αλλά και στις κινήσεις μας.
Η πασίγνωστη ρήση του Γκόρκι «η αισθητική είναι η ηθική του μέλλοντος» και κυρίως η επίμονη απαίτηση του Νίτσε για το «αισθητικώς ζην» δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια πρόταση για αποκατάσταση της διαλυμένης σχέσης ανάμεσα στο «καλό» και το «αγαθό», δηλαδή για μια επαναφορά σε ισχύ του καθορισμένου απ’ την αισθητική ηθικού κώδικα των αρχαίων Ελλήνων.
Με βάση τα παραπάνω αντιλαμβανόμαστε πως η ηθική δεν είναι ένα στεγνό – ψυχρό σύστημα κανόνων, που κανείς πρέπει να εκτελεί ώστε να είναι ηθικός αλλά και μια ολόκληρη συμπεριφορά, που μέσα απ’ αυτή γινόμαστε κάθε μέρα καλύτεροι.
Η διαρκής προσπάθεια χιλιάδων ανθρώπων να γράψουν, να περιγράψουν, να σημειώσουν απόψεις, σκέψεις, ιδέες νομίζω δεν είναι τίποτε περισσότερο απ’ τη δημιουργία ενός πολύ όμορφου ηθικού πίνακα. Γιατί είπαμε πως η ηθική είναι και αισθητική άρα σαφώς και τέχνη.
Η νομιμότητα τώρα, με την προσπάθεια που κάνουν ορισμένοι να την παντρέψουν καλά και ντε με την ηθική και να βλέπουν το φως της δημοσιότητας φράσεις του τύπου “ηθικό = νόμιμο και αντίστροφα” νομίζω πως είναι η αιτία που εδώ και 20 αιώνες η κοινωνία μας λατρεύει την ασχήμια.
Raphael: Η απόφαση του Σολομώντα , γύρω στο 1518-1519
Και είναι και ο Χριστιανισμός που έβαλε το χεράκι του σε όλη αυτή την παραζάλη, μιας και απέδωσε το ωραίο (εξωτερική εμφάνιση) στο διάβολο και το αγαθόν (εσωτερική εμφάνιση) στο Θεό. Η τεχνητή αυτή διάκριση ότι δηλαδή κάθε ωραίο είναι και διαβολικό και κάθε αγαθόν είναι και θεϊκό, εισήγαγε τις έννοιες του φαίνεσθαι και του είναι. Αρκεί λοιπόν κάτι να φαίνεται νόμιμο ώστε χρησιμοποιώντας την νομιμότητα ως μέσον να καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι είναι και ηθικό.
Η ομολογουμένως καταστροφική αυτή άποψη, βάζει σε αρχική θέση το φαίνεσθαι και σε ύστερη θέση το είναι. Η εκμετάλλευση λοιπόν των κενών μέσα στους νόμους, τείνει να γίνει κανόνας και έτσι να χάνεται η συνολική ουσία του νόμου. Έτσι όλο ετούτο κινείται στα όρια της νομιμότητας και άρα κατά πολλούς εντός ηθικής. Τώρα νομίζω πως είναι σαφές το γιατί η ηθική έγινε υποσύνολο της νομιμότητας ενώ είναι υπερσύνολό της.
Δείτε πως ο μεγάλος Ντοστογιέφσκι με έναν εκπληκτικό λογοτεχνικό τρόπο στο βιβλίο του “Έγκλημα και Τιμωρία” μας δείχνει πως ο καθένας για τον εαυτό του διεκδικεί τη νομιμότητα ενώ για τους άλλους την ηθική. “Χρόνια τώρα έκανε όνειρα γλυκά για να παντρευτεί, αλλά περίμενε να μαζέψει πρώτα λεφτά. Τον μέθαγε η σκέψη που έκρυβε στα βάθη της ψυχής του να πάρει μια κοπέλα, ηθική και φτωχιά (έπρεπε οπωσδήποτε να είναι φτωχιά), πολύ νέα, όμορφη, από καλή οικογένεια και καλοαναθρεμμένη, πολύ δειλή, με πολλές κακοτυχίες στη ζωή της, που θα του ήταν αφοσιωμένη, που θα ευλογούσε σ’ όλη της τη ζωή τον ευεργέτη της, που θα έκανε ό,τι της έλεγε, που θα έτρεφε απέραντο θαυμασμό γι’ αυτόν και μόνο γι’ αυτόν.”
Βλέπουμε πως “εγώ” θέλω ο απέναντι να είναι ηθικός και κυρίως αδύναμος ώστε να μπορώ να τον εξουσιάζω ώστε να μου χρωστά χάρη που τον βγάζω απ’ τη δύσκολη θέση της αδυναμίας του, ενώ απ’ την πλευρά μου την παλιανθρωπιά μου αυτή την βαφτίζω νομιμότητα – ηθική μέσω της ευεργεσίας που κάνω να βγάλω κάποιον απ’ την αδυναμία του. Τι θα γίνει όμως αν και ο απέναντι σκέπτεται με τον ίδιο τρόπο με εμένα για την ηθική; Να δείχνει δηλαδή ως είναι ηθικό το φαίνεσθαι ηθικό.
Καταλήγουμε σε μια ατέρμονη πάλη ποιος θα κοροϊδέψει ποιόν με μόνο χαμένο την Ηθική.
Ο Daniel Goleman στο έργο του η συναισθηματική νοημοσύνη γράφει κάτι που θα μας απασχολήσει αμέσως παρακάτω
“Πίσω από αυτή τη δυνατότητα αναπτύσσεται μια πιεστική ηθική επιταγή. Ζούμε σε μια εποχή στην οποία το κουβάρι της κοινωνίας ξετυλίγεται με ολοένα και μεγαλύτερη ταχύτητα, όπου ο εγωισμός, η βία και η μοχθηρία καταστρέφουν κάθε τι καλό που υπάρχει στην κοινωνική μας ζωή. Εδώ το ζήτημα της σημασίας της συναισθηματικής νοημοσύνης είναι ο συνδετικός κρίκος μεταξύ συναισθηματικού κόσμου, χαρακτήρα και ηθικών ενστίκτων. Γίνεται ολοένα και πιο σαφές ότι θεμελιώδεις ηθικές στάσεις ζωής προκύπτουν από ουσιαστικές συναισθηματικές ικανότητες.” Σε αυτό το σημείο θέλω να προσεγγίσω την ηθική κάτω απ’ το κάτοπτρο της συναισθηματικής ωριμότητας αλλά και της παιδείας.
Είναι σαφές πως ένας συνειδητά ηθικός άνθρωπος χρειάζεται να διαθέτει μια συναισθηματική, ψυχική και πνευματική ισορροπία, ώστε να μπορεί να ισορροπήσει ανάμεσα στο ηθικό και το ανήθικο. Εξαιρούμε εδώ κάποιους κολλημένους οι οποίοι δρουν εντός ηθικού συστήματος όχι γιατί κατανοούν το ηθικώς πράττειν αλλά επειδή μπορούν να λειτουργούν εντός επιταγών κάποιου θρησκευτικού ή άλλου συστήματος.
Η διάθεση λοιπόν αυτής της ισορροπίας είναι μάλλον αποτέλεσμα ορθής συναισθηματικής ανάπτυξης αλλά και παιδείας. Η γνώση που λαμβάνουμε μέσω της παιδείας μας οδηγεί σε διανοητικές διεργασίες, που εκείνες με τη σειρά τους δίνουν αρχικά ένα θεωρητικά ηθικό αποτέλεσμα και μετά ένα πρακτικό. Διαχωρίζω εδώ τα δύο στάδια της ηθικής πράξης όχι για λόγους αξίας αλλά για λόγους κατανόησης.
![values-morals-ethics-2]()
Κατά τη γνώμη μου όποιος σκέπτεται ανήθικα αλλά δρα ηθικά, δεν είναι λιγότερο ανήθικος από κάποιον που σκέπτεται και δρα ανήθικα. Αν θέλουμε να μιλάμε για ηθική πράξη πρέπει και η βούληση και η πράξη να είναι καθάριες από ανήθικους ενδοιασμούς. Στο μέρος της βούλησης άρα του θεωρητικού ηθικού αποτελέσματος, μας βοηθά η συναισθηματική και η ψυχική ωριμότητα που διαθέτουμε, ενώ στο μέρος της πράξης, άρα του πρακτικού ηθικού αποτελέσματος, η βοήθεια έρχεται απ’ τη γνώση, που πέραν απ την οργανωμένη παιδεία, χρειάζεται και μεγάλη προσωπική προσπάθεια για γνώση. Όσο μεγαλύτερο πνευματικό εύρος διαθέτουμε, τόσο και περισσότερες επιλογές έχουμε στη φαρέτρα μας εναντίον του ανήθικου. “Τα μυαλά και τα αλεξίπτωτα λειτουργούν καλύτερα όταν είναι ανοιχτά.”
Απ’ την άλλη πλευρά η συναισθηματική μας ωριμότητα είναι μια ικανότητα, που έχουμε να τοποθετούμε τα συμβάντα της ζωής μας μέσα μας με τέτοια τάξη, ώστε τη δεδομένη στιγμή που θα κλιθούμε να δράσουμε ηθικά, χωρίς ενδοιασμούς να πράξουμε το “σωστό.”
Ας μην βγει εδώ το λάθος συμπέρασμα ότι λειτουργούμε ηθικά για συναισθηματικούς λόγους. Η βούληση απ’ τη μια αλλά και η γνώση απ’ την άλλη μας βοηθούν στο ηθικώς σκέπτεσθαι και ηθικώς πράττειν, άρα ηθική. Σε όλα τα μεγάλα προβλήματα της ζωής που καλούμαστε να απαντήσουμε, απαραίτητα είναι και το συναίσθημα αλλά και η λογική.
Σε όσο μεγαλύτερη σύμπνοια βρίσκονται αυτοί οι δύο μηχανισμοί, της λογικής και του συναισθήματος, τόσο πιο ευδιάκριτη και εύκολη γίνεται η απόφαση της ηθικής πράξης.
Κατά τη γνώμη μου αυτοί που αποφεύγουν να λειτουργήσουν ηθικά και προβάλουν ως στοιχείο ηθικής πράξης την νομιμότητα, με την σημερινή τρέχουσα έννοια του όρου, σε αυτό εδώ το σημείο έχουν κάποιο πρόβλημα. Προκρίνουν δηλαδή την λογική τους σε μεγάλο βαθμό και υποβαθμίζουν σε μια γωνία της ψυχής τους το συναίσθημα. Σου λένε δηλαδή την πολύ γνωστή αλλά και βολική φράση “αφού το λέει ο νόμος” άρα είμαστε εντάξει. Αν παρατηρήσουμε προσεκτικά τη λογική αυτή, θα δούμε πως και αυτό το διανόημα έχει μια στοχευμένη σκέψη. Η λογική σε αυτή τη φάση, λειτουργεί αποσπασματικά και με ειδικό ιδιαίτερο τρόπο. Ο άνθρωπος αυτού του διανοήματος, θέλει να αγνοεί την πιθανότητα της στρατευμένης νομοθεσίας, του ακούσιου λάθους, ακόμη και την εσκεμμένη παραβίαση άλλων νόμων. Ίσως ακούγονται σκληρές οι παραπάνω διαπιστώσεις και πρακτικές, μα δεν παύουν να είναι αληθινές. Η φράση “οι νόμοι υπάρχουν για να παραβιάζονται” δεν είναι τίποτε άλλο απ’ αυτές τις διαπιστώσεις. Και η μεν ακούσια παραβίαση ενός νόμου από κάποιον άλλο, λόγω ελλιπούς γνώσης είναι πιθανόν συγχωρητέα, η δε εσκεμμένη παραβίαση έστω και με την κάλυψη κάποιου νόμου είναι κατακριτέα. Ακούμε συχνά τη φράση “η διάταξη αυτή βρίσκεται στα όρια της νομιμότητας” δηλαδή είναι και δεν είναι νόμιμη. Έτσι κατέληξε η εσωτερική διάθεση του ανθρώπου να τηρεί τους νόμους, σε μια προσπάθεια να φαίνεται νόμιμος χωρίς απαραίτητα και να είναι. Αυτό είναι και το έσχατο σημείο κατάντιας για την έννοια αλλά και την ουσία της νομιμότητας.
Σε αυτό εδώ το σημείο θέλω να σταματήσω την ανάλυση των δύο αυτών εννοιών, της Ηθικής και της Νομιμότητας, χωρίς να πιστεύω ούτε κατ’ ελάχιστον πως εξάντλησα την διαπράγματευσή τους ως έννοιες, απλά και μόνο ότι φώτισα κάποιες πολύ λίγες πτυχές τους σε επίπεδο σκέψης.
Αντί επιλόγου σε αυτό το κείμενο, με τις ελάχιστες δυνάμεις και γνώσεις μου, θέλω να κάνω μια πρόταση στο θέμα που αναλύσαμε, που μπορεί να βοηθήσει.
Η ομολογουμένως καταστροφική αυτή άποψη, βάζει σε αρχική θέση το φαίνεσθαι και σε ύστερη θέση το είναι. Η εκμετάλλευση λοιπόν των κενών μέσα στους νόμους, τείνει να γίνει κανόνας και έτσι να χάνεται η συνολική ουσία του νόμου. Έτσι όλο ετούτο κινείται στα όρια της νομιμότητας και άρα κατά πολλούς εντός ηθικής. Τώρα νομίζω πως είναι σαφές το γιατί η ηθική έγινε υποσύνολο της νομιμότητας ενώ είναι υπερσύνολό της.
Δείτε πως ο μεγάλος Ντοστογιέφσκι με έναν εκπληκτικό λογοτεχνικό τρόπο στο βιβλίο του “Έγκλημα και Τιμωρία” μας δείχνει πως ο καθένας για τον εαυτό του διεκδικεί τη νομιμότητα ενώ για τους άλλους την ηθική. “Χρόνια τώρα έκανε όνειρα γλυκά για να παντρευτεί, αλλά περίμενε να μαζέψει πρώτα λεφτά. Τον μέθαγε η σκέψη που έκρυβε στα βάθη της ψυχής του να πάρει μια κοπέλα, ηθική και φτωχιά (έπρεπε οπωσδήποτε να είναι φτωχιά), πολύ νέα, όμορφη, από καλή οικογένεια και καλοαναθρεμμένη, πολύ δειλή, με πολλές κακοτυχίες στη ζωή της, που θα του ήταν αφοσιωμένη, που θα ευλογούσε σ’ όλη της τη ζωή τον ευεργέτη της, που θα έκανε ό,τι της έλεγε, που θα έτρεφε απέραντο θαυμασμό γι’ αυτόν και μόνο γι’ αυτόν.”
Βλέπουμε πως “εγώ” θέλω ο απέναντι να είναι ηθικός και κυρίως αδύναμος ώστε να μπορώ να τον εξουσιάζω ώστε να μου χρωστά χάρη που τον βγάζω απ’ τη δύσκολη θέση της αδυναμίας του, ενώ απ’ την πλευρά μου την παλιανθρωπιά μου αυτή την βαφτίζω νομιμότητα – ηθική μέσω της ευεργεσίας που κάνω να βγάλω κάποιον απ’ την αδυναμία του. Τι θα γίνει όμως αν και ο απέναντι σκέπτεται με τον ίδιο τρόπο με εμένα για την ηθική; Να δείχνει δηλαδή ως είναι ηθικό το φαίνεσθαι ηθικό.
Καταλήγουμε σε μια ατέρμονη πάλη ποιος θα κοροϊδέψει ποιόν με μόνο χαμένο την Ηθική.
Ο Daniel Goleman στο έργο του η συναισθηματική νοημοσύνη γράφει κάτι που θα μας απασχολήσει αμέσως παρακάτω
“Πίσω από αυτή τη δυνατότητα αναπτύσσεται μια πιεστική ηθική επιταγή. Ζούμε σε μια εποχή στην οποία το κουβάρι της κοινωνίας ξετυλίγεται με ολοένα και μεγαλύτερη ταχύτητα, όπου ο εγωισμός, η βία και η μοχθηρία καταστρέφουν κάθε τι καλό που υπάρχει στην κοινωνική μας ζωή. Εδώ το ζήτημα της σημασίας της συναισθηματικής νοημοσύνης είναι ο συνδετικός κρίκος μεταξύ συναισθηματικού κόσμου, χαρακτήρα και ηθικών ενστίκτων. Γίνεται ολοένα και πιο σαφές ότι θεμελιώδεις ηθικές στάσεις ζωής προκύπτουν από ουσιαστικές συναισθηματικές ικανότητες.” Σε αυτό το σημείο θέλω να προσεγγίσω την ηθική κάτω απ’ το κάτοπτρο της συναισθηματικής ωριμότητας αλλά και της παιδείας.
Είναι σαφές πως ένας συνειδητά ηθικός άνθρωπος χρειάζεται να διαθέτει μια συναισθηματική, ψυχική και πνευματική ισορροπία, ώστε να μπορεί να ισορροπήσει ανάμεσα στο ηθικό και το ανήθικο. Εξαιρούμε εδώ κάποιους κολλημένους οι οποίοι δρουν εντός ηθικού συστήματος όχι γιατί κατανοούν το ηθικώς πράττειν αλλά επειδή μπορούν να λειτουργούν εντός επιταγών κάποιου θρησκευτικού ή άλλου συστήματος.
Η διάθεση λοιπόν αυτής της ισορροπίας είναι μάλλον αποτέλεσμα ορθής συναισθηματικής ανάπτυξης αλλά και παιδείας. Η γνώση που λαμβάνουμε μέσω της παιδείας μας οδηγεί σε διανοητικές διεργασίες, που εκείνες με τη σειρά τους δίνουν αρχικά ένα θεωρητικά ηθικό αποτέλεσμα και μετά ένα πρακτικό. Διαχωρίζω εδώ τα δύο στάδια της ηθικής πράξης όχι για λόγους αξίας αλλά για λόγους κατανόησης.
Κατά τη γνώμη μου όποιος σκέπτεται ανήθικα αλλά δρα ηθικά, δεν είναι λιγότερο ανήθικος από κάποιον που σκέπτεται και δρα ανήθικα. Αν θέλουμε να μιλάμε για ηθική πράξη πρέπει και η βούληση και η πράξη να είναι καθάριες από ανήθικους ενδοιασμούς. Στο μέρος της βούλησης άρα του θεωρητικού ηθικού αποτελέσματος, μας βοηθά η συναισθηματική και η ψυχική ωριμότητα που διαθέτουμε, ενώ στο μέρος της πράξης, άρα του πρακτικού ηθικού αποτελέσματος, η βοήθεια έρχεται απ’ τη γνώση, που πέραν απ την οργανωμένη παιδεία, χρειάζεται και μεγάλη προσωπική προσπάθεια για γνώση. Όσο μεγαλύτερο πνευματικό εύρος διαθέτουμε, τόσο και περισσότερες επιλογές έχουμε στη φαρέτρα μας εναντίον του ανήθικου. “Τα μυαλά και τα αλεξίπτωτα λειτουργούν καλύτερα όταν είναι ανοιχτά.”Απ’ την άλλη πλευρά η συναισθηματική μας ωριμότητα είναι μια ικανότητα, που έχουμε να τοποθετούμε τα συμβάντα της ζωής μας μέσα μας με τέτοια τάξη, ώστε τη δεδομένη στιγμή που θα κλιθούμε να δράσουμε ηθικά, χωρίς ενδοιασμούς να πράξουμε το “σωστό.”
Ας μην βγει εδώ το λάθος συμπέρασμα ότι λειτουργούμε ηθικά για συναισθηματικούς λόγους. Η βούληση απ’ τη μια αλλά και η γνώση απ’ την άλλη μας βοηθούν στο ηθικώς σκέπτεσθαι και ηθικώς πράττειν, άρα ηθική. Σε όλα τα μεγάλα προβλήματα της ζωής που καλούμαστε να απαντήσουμε, απαραίτητα είναι και το συναίσθημα αλλά και η λογική.
Σε όσο μεγαλύτερη σύμπνοια βρίσκονται αυτοί οι δύο μηχανισμοί, της λογικής και του συναισθήματος, τόσο πιο ευδιάκριτη και εύκολη γίνεται η απόφαση της ηθικής πράξης.
Κατά τη γνώμη μου αυτοί που αποφεύγουν να λειτουργήσουν ηθικά και προβάλουν ως στοιχείο ηθικής πράξης την νομιμότητα, με την σημερινή τρέχουσα έννοια του όρου, σε αυτό εδώ το σημείο έχουν κάποιο πρόβλημα. Προκρίνουν δηλαδή την λογική τους σε μεγάλο βαθμό και υποβαθμίζουν σε μια γωνία της ψυχής τους το συναίσθημα. Σου λένε δηλαδή την πολύ γνωστή αλλά και βολική φράση “αφού το λέει ο νόμος” άρα είμαστε εντάξει. Αν παρατηρήσουμε προσεκτικά τη λογική αυτή, θα δούμε πως και αυτό το διανόημα έχει μια στοχευμένη σκέψη. Η λογική σε αυτή τη φάση, λειτουργεί αποσπασματικά και με ειδικό ιδιαίτερο τρόπο. Ο άνθρωπος αυτού του διανοήματος, θέλει να αγνοεί την πιθανότητα της στρατευμένης νομοθεσίας, του ακούσιου λάθους, ακόμη και την εσκεμμένη παραβίαση άλλων νόμων. Ίσως ακούγονται σκληρές οι παραπάνω διαπιστώσεις και πρακτικές, μα δεν παύουν να είναι αληθινές. Η φράση “οι νόμοι υπάρχουν για να παραβιάζονται” δεν είναι τίποτε άλλο απ’ αυτές τις διαπιστώσεις. Και η μεν ακούσια παραβίαση ενός νόμου από κάποιον άλλο, λόγω ελλιπούς γνώσης είναι πιθανόν συγχωρητέα, η δε εσκεμμένη παραβίαση έστω και με την κάλυψη κάποιου νόμου είναι κατακριτέα. Ακούμε συχνά τη φράση “η διάταξη αυτή βρίσκεται στα όρια της νομιμότητας” δηλαδή είναι και δεν είναι νόμιμη. Έτσι κατέληξε η εσωτερική διάθεση του ανθρώπου να τηρεί τους νόμους, σε μια προσπάθεια να φαίνεται νόμιμος χωρίς απαραίτητα και να είναι. Αυτό είναι και το έσχατο σημείο κατάντιας για την έννοια αλλά και την ουσία της νομιμότητας.
Σε αυτό εδώ το σημείο θέλω να σταματήσω την ανάλυση των δύο αυτών εννοιών, της Ηθικής και της Νομιμότητας, χωρίς να πιστεύω ούτε κατ’ ελάχιστον πως εξάντλησα την διαπράγματευσή τους ως έννοιες, απλά και μόνο ότι φώτισα κάποιες πολύ λίγες πτυχές τους σε επίπεδο σκέψης.
Αντί επιλόγου σε αυτό το κείμενο, με τις ελάχιστες δυνάμεις και γνώσεις μου, θέλω να κάνω μια πρόταση στο θέμα που αναλύσαμε, που μπορεί να βοηθήσει.
Η ηθική δεν είναι ένα θέμα προς φιλολογική διερεύνηση αλλά κυρίως πράξη, δηλαδή τρόπος σκέψης και ζωής. Είναι υπόθεση όλων μας, μα κυρίως του καθενός μας χωριστά. Η υποχωρητική σκέψη “τι να κάνω εγώ μόνος μου όταν όλοι οι άλλοι παρανομούν” είναι λάθος και μάλλον βολική. Η βολικότητα αυτής της σκέψης βρίσκεται στο γεγονός ότι δεν γνωρίζουμε πως είμαστε απαραίτητα μόνοι μας, ώστε να καταλήγουμε στο συμπέρασμα πως “ένας κούκος δεν φέρνει την άνοιξη”.Προτείνω λοιπόν να είμαι ηθικός ανεξάρτητα απ’ το αν και ο διπλανός μου είναι. Η πιθανότητα να βρω μέσα στους διπλανούς μου και άλλον ηθικό δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητη. Η ηθική σκέψη μπορεί να λειτουργήσει σαν “κολλητική ασθένεια” που όμως τα αποτελέσματα της μόνο καλά μπορούν να είναι. Η σκέψη ότι μπορώ κάθε μέρα μα κάθε μέρα να γίνομαι καλύτερος, μπορεί να δώσει το στίγμα της κατεύθυνσης της πρότασης μου. Δεν είναι μια πρόταση που δεν έχει σκεφτεί κανείς άλλος πιο πριν, μα νομίζω πως είναι καιρός να περάσουμε απ’ το χώρο της σκέψης στο χώρο της πράξης. Από λόγια, σκέψεις και ιδέες χορτάσαμε. Τώρα είναι η ώρα της πράξης όσο ποτέ άλλοτε. Οι κοινωνίες δεν άλλαξαν ποτέ από βολεμένους κυρίους μέσα σε κοστούμια. Οι αλλαγές έρχονται από φωτισμένα μυαλά που έχουν το σθένος να τραβήξουν μπροστά, ακόμη και κόντρα στο προσωπικό τους συμφέρον.
Στις μέρες μας που η απίστευτη λατρεία του βολέματος και της εκτός ορίων ανηθικότητας έχει κυρίαρχη θέση, υπάρχουν άνθρωποι που μπορούν να γίνουν ηγέτες ενός τέτοιου ηθικού κινήματος.
Ας τους αναζητήσουμε. . .
Αποσπάσματα κειμένων που χρησιμοποιήθηκαν
Πρακτική φιλοσοφία. Καντ
Έχουμε δίκιο να επαναστατούμε. Ζαν Πολ Σαρτρ
Στον κήπο του επίκουρου. Γιάλομ
Συναισθηματική νοημοσύνη. Γκόλεμαν
Η πανούκλα. Καμύ
Οι άθλιοι. Ουγκώ
Πόλεμος και ειρήνη. Τολστόι
Λεωφορείο για τον παράδεισο. Μπουσκάλια
Έγκλημα και τιμωρία. Ντοστογιέφσκι
Ένας τίμιος κλέφτης. Ντοστογιέφσκι
Ετσι μίλησε ο Ζαρατούστρα. Νίτσε
Ιδέες. Ραφαηλίδης
Συγγραφή Νεκτάριος Παπαχρήστος
Αθήνα, Μάρτιος 2009
Αθήνα, Μάρτιος 2009