Από τον Νώντα Κούκα

Η μακραίωνη ιστορία του χρήματος

Ο χρηματοπιστωτικός κόσμος του σύγχρονου καπιταλισμού είναι αποτέλεσμα της οικονομικής εξέλιξης τεσσάρων χιλιάδων ετών. Το χρήμα, που δεν είναι παρά η αποκρυσταλλωμένη σχέση ανάμεσα στον οφειλέτη και τον πιστωτή, υπήρξε ο γεννήτορας των τραπεζών, των οίκων εκκαθάρισης συναλλαγών για ακόμη μεγαλύτερες συναθροίσεις δανεισμού και δανειοδότησης. Εν τάχει, η μετέπειτα ιστορική του εξέλιξη έχει ως εξής:

α) Από τον δέκατο τρίτο αιώνα και ύστερα, τα κυβερνητικά ομόλογα εισήγαγαν για πρώτη φορά την τιτλοποίηση των ροών καταβολής τόκων• εν τω μεταξύ, οι αγορές ομολόγων έφεραν στο προσκήνιο τα οφέλη που παρείχαν οι οργανωμένες αγορές μέσα από τη δημόσια διαπραγμάτευση και τη διαμόρφωση τιμών και τίτλων.

β) Από τον δέκατο έβδομο αιώνα και έπειτα, το μετοχικό κεφάλαιο των εταιρειών θα μπορούσε να αγοράζεται και να πωλείται με παρόμοιους τρόπους.

γ) Από τον δέκατο όγδοο αιώνα και μετά, τα ασφαλιστικά ταμεία και στη συνέχεια τα συνταξιοδοτικά ταμεία εκμεταλλεύτηκαν τις οικονομίες κλίμακας και τους νόμους των μέσων όρων, προκειμένου να παρέχουν οικονομική προστασία απέναντι στον μετρήσιμο κίνδυνο.

Οι οικονομίες που συνδύασαν όλες αυτές τις θεσμικές καινοτομίες – τράπεζες, αγορές μετοχών, αγορές ομολόγων, ασφάλιση και δημοκρατία της ιδιοκτησίας – θεωρήθηκε πως απέδωσαν καλύτερα σε μακροπρόθεσμο επίπεδο από τις υπόλοιπες, διότι η χρηματοπιστωτική διαμεσολάβηση (υποτίθεται ότι) επιτρέπει μια πιο αποτελεσματική κατανομή των πόρων από, για παράδειγμα, τον φεουδαλισμό ή τον κεντρικό σχεδιασμό. Για αυτόν τον λόγο, δεν θεωρείται εντελώς παράδοξο το γεγονός πως το δυτικό οικονομικό πρότυπο κατάφερε να εξαπλωθεί σε ολόκληρο τον κόσμο, αρχικά με τη μορφή τουιμπεριαλισμού και στη συνέχεια με τη μορφή της παγκοσμιοποίησης.

Συνοψίζοντας, από την αρχαία Μεσοποταμία έως τη σημερινή Κίνα, η εξέλιξη του χρήματος αποτέλεσε μια από τις κατευθυντήριες δυνάμεις πίσω από τη μονοσήμαντη και γραμμική «πρόοδο» του (ταξικού) πολιτισμού. Τόσο η εξέλιξη της επιστήμης όσο και η διεύρυνση του νομικού δικαίου συστοιχήθηκαν με την περίπλοκη οικονομική πράξη (: πολύπλοκη διαδικασία καινοτομίας, διαμεσολάβησης και ενσωμάτωσης), η οποία υποσχόταν την απαλλαγή του ανθρώπου από την επίμοχθη καλλιέργεια αυτοκατανάλωσης και από τη μέγγενη τηςμαλθουσιανής παγίδας. (Κατά τον Μάλθους, η ανθρωπότητα είναι καταδικασμένη σε ένα συγκεκριμένο επίπεδο διαβίωσης και πάντοτε σε συνάρτηση με τον αυξανόμενο πληθυσμό.)

Η «δαρβινική» εξέλιξη της οικονομικής ιστορίας του χρήματος

Κάθε κλονισμός και κάθε κρίση του χρηματοπιστωτικού συστήματος, επειδή λειτουργεί με κανόνες φυσικής επιλογής συνήθως, είναι βέβαιο πως θα καταλήξει σε απώλειες. Ενεργώντας δίχως παρεμβάσεις, η φυσική επιλογή θα δρούσε γρήγορα, ώστε να εξαλείψει τους πιο αδύναμους κρίκους της αγοράς, καταβροχθίζοντάς τους. Επιπλέον δε, οι περισσότερες κρίσεις εισάγουν νέους κανόνες και ρυθμίσεις, καθώς οι νομοθετικές και κανονιστικές αρχές σπεύδουν να σταθεροποιήσουν το χρηματοπιστωτικό σύστημα και να προστατέψουν τον καταναλωτή/ψηφοφόρο.

Όμως προσοχή! Το καίριο ζήτημα εδώ είναι να κατανοηθεί πλέρια ότι η πιθανότητα εξάλειψης δεν μπορεί και δεν πρέπει να αγνοηθεί ή να υποτιμηθεί, επειδή τάχα υπάρχουν κανόνες που προσφέρουν υπερβολική προστασία. Τούτο εδώ το οικονομικό σύστημα είναι ανίκανο να λειτουργήσει δίχως την ύστατη λύση (ultima ratio) της απόλυτης καταστροφής, του ολέθρου, εκείνων των υπάρξεων που είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με ό,τι στερείται την ικανότητα προσαρμογής.

Η οικονομία και η φύση είναι διαδικασίες αναπόδραστα συνδεδεμένες. Αυτό είναι αδιαμφισβήτητο. Το θέμα όμως που τίθεται είναι πώς διαμεσολαβείται η μια με την άλλη. Στον σημερινό γυάλινο πύργο του καπιταλισμού η απάντηση που μάλλον αβίαστα προκύπτει στο ερώτημα, είναι: η τεχνολογική εξέλιξη του σύγχρονου πολιτισμού. Σήμερα είναι τοις πάσι γνωστό πως η ίδια η τεχνολογία είναι κυβερνητική επιστήμη – θα λέγαμε. Οι υπολογιστικοί αλγόριθμοι έχουν εν πολλοίς αντικαταστήσει την παραδοσιακή γενικευμένη βρετανική αυτοκρατορία (λέγε με παραδοσιακό ιμπεριαλισμό)• την έχουν αντικαταστήσει ως μια παγκοσμιοποιημένη τάξη πραγμάτων που οργανώθηκε και συνεχίζει να οργανώνεται καθ’ οδόν. Η νέα τάξη αυτή των πραγμάτων είναι η τελευταία παγκοσμιοποίηση του χρηματοπιστωτικού και χρηματιστηριακού κεφαλαίου, αποτέλεσμα της οποίας είναι ό,τι εμείς αποκαλούμε «εικονικό» και «άυλο» καπιταλισμό.

Η κατάργηση του κράτους καταργεί τον καπιταλισμό

Όμως, όλοι οι μετασχηματισμοί του χρηματοπιστωτικού και του χρηματιστηριακού κεφαλαίου εκδηλώθηκαν ως μορφώματα πάνω σε μια συμμετρική σχέση κράτους και χρηματοπιστωτικής αγοράς. Ιστορικά, πάντοτε συνυπήρχαν σε μια συμβιωτική σχέση. Άρα, ψεύδονται συνειδητά ή ασυνείδητα όσοι πρεσβεύουν δήθεν το «τέλος του καπιταλισμού» ή το «τέλος της ελεύθερης αγοράς», προτείνοντας συγχρόνως ως εναλλακτική πρόταση οποιαδήποτε μορφή κράτους.

Τελείως αντίθετα• μονάχα ο ολοκληρωτικός μαρασμός του κράτους συνεπάγεται αναγκαίως τον μαρασμό των χρηματοπιστωτικών αγορών. Πράγματι, αν δεν παρουσιάζονταν επιτακτικές ανάγκες στα δημόσια οικονομικά, πολλές από τις χρηματοοικονομικές καινοτομίες που δημιούργησαν οι κεντρικές τράπεζες, η αγορά ομολόγων και η αγορά του χρηματιστηρίου, δεν θα είχαν εφαρμοστεί ποτέ.

Εντέλει, η τεχνολογία, ως γνήσιο τέκνο του μαθηματικο-φυσικού πεδίου, κατόρθωσε να καταδείξει την ανεπάρκεια της απλής γνωστικής αντίληψης του ανθρώπου που βασίζεται στις πέντε μικρές αισθήσεις του –ιδίως της όρασης και της ακοής – και να την αποκαθιστά συνεχώς και αδιαλείπτως. Η διαδικασία αυτή διευρύνει την ανθρώπινη συνείδηση και αυξάνει τις χωροχρονικές διαστάσεις του εγκεφάλου. Ευελπιστούμε λοιπόν πως κάποια στιγμή και η ίδια θα αυτο-συνειδητοποιηθεί• και τότε ίσως θα πάψει να είναι κυβερνητική επιστήμη. Τι θα είναι σε μια τέτοια περίπτωση; Τη φανταζόμαστε ως (αντι-) τεχνολογία αντι-κυβερνητική• στην υπηρεσία πια της συμμετρικής Συνείδησης πολιτισμού τύπου I.

ΙΙ. Ο ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΠΥΡΓΟΣ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

Η «βασίλισσα» τεχνολογία

Δεν αρνούμαστε πως κάπου «εκεί έξω» υπάρχει μια κάποια εμπειρική αλήθεια, η οποία όμως είναι καλά κρυμμένη στην ομίχλη του πολιτισμού, ώστε ποτέ να μην μπορέσουμε να τη δούμε – ούτε ίσως ακόμη και να μιλήσουμε γι’ αυτήν. Δεν αρνούμαστε επίσης πως η ιστορία ενός (επιστημονικού) πεδίου στην πραγματικότητα αποτελεί την ιστορία της μεταβαλλόμενης κοινωνικής έκφρασης και ψυχολογικής προδιάθεσης. Παράλληλα, υποστηρίζουμε ακράδαντα πως η δυτική σκέψη επηρεάζει καταλυτικά τη φύση της δυτικής επιστήμης, όχι μόνο λόγω της παραπάνω ιδεολογικής της έκφρασης αλλά και επειδή – ως συνέπεια αυτής της ιδεολογικοποίησης – ο ίδιος ο «δυτικός» κυρίαρχος πολιτισμός έχει καταστήσει τους ανθρώπους μηχανές αυταπάτης και αλληλοεξαπάτησης σε ασυνείδητο και όχι συνειδητό επίπεδο. Κοντολογίς, οι άνθρωποι δεν συνειδητοποιούν τι κάνουν τόσο στον εαυτό τους όσο και στους άλλους γύρω τους.

Παρομοίως, η θεωρία της εξέλιξης που συγκρότησε ο Δαρβίνος (θεωρία της φυσικής επιλογής των ειδών), τελεί σε συνειδητή αναλογία με την οικονομική θεωρία του Άνταμ Σμιθ: αν θέλεις τάξη στην οικονομία, αφήνεις ελεύθερο το άτομο να παλεύει για το κέρδος• προκρίνεις δηλαδή την ελεύθερη επιχειρηματική δραστηριότητα (laisser – faire). Το ίδιο ισχύει και για τη φύση: αφήνεις τα άτομα να αγωνίζονται για αναπαραγωγική επιτυχία. Να λοιπόν με ποιον τρόπο οι πολιτισμικοί παράγοντες ωσμώνονται με την επιστημονική σκέψη.

Γιατί λοιπόν, εύλογα, να μη σκεφτούμε ότι αν καταρρεύσει ο οικονομικός φιλελευθερισμός (ο καπιταλισμός, δηλαδή, στην πραγματικότητα), δεν θα καταρρεύσει ή, εν πάση περιπτώσει, δεν θα κλυδωνιστεί και η δαρβινική θεωρία, όχι ως επιμέρους θεώρηση αλλά ως επιστημονικό δόγμα της εξέλιξης (και το αντίστροφο;)

Στην ίδια πάντα συλλογιστική, μπορούμε να υποθέσουμε την κατάρρευση της δογματικής ιδεολογίας που έχει ενδυθεί η τεχνολογία, στη θέση της οποίας μπορεί να ανθήσει πράγματι η φιλοσοφία της: η τεχνολογία ως προέκταση της (γνήσιας) συνείδησης του ανθρώπου (όπως κανονικά θα έπρεπε να είναι)• και όχι η (εν υπνώσει) συνείδηση του ανθρώπου ως προέκταση της τεχνολογίας (όπως τώρα πια έχει καταντήσει να είναι). Με άλλα λόγια, η τεχνολογική εξέλιξη δεν θα έπρεπε να έχει τη μορφή μιας καινούριας θρησκείας με άθυρμα την ανθρωπότητα• αλλά τουναντίον, η ανθρωπότητα θα έπρεπε να χρησιμοποιεί την τεχνική της υπόστασής της προς όφελος της κοινωνικής της ιστορίας.

Για να το πούμε πιο μεστά και πιο σωστά. Ο σημερινός, ο σύγχρονος καπιταλισμός διακρίνεται από τρία πρωταρχικά χαρακτηριστικά – την τεχνολογικότητά του, την εικονικότητά του και, εν τέλει, την αϋλότητά του. Αμέσως όμως μπορεί να γίνει ορατός ο συσχετισμός αυτών των χαρακτηρολογικών γνωρισμάτων. Η αλληλουχία που έφερε στο προσκήνιο καταρχάς τον μηχανικό καπιταλισμό και εν συνεχεία τον τεχνοκρατικό/εικονικό και τέλος τον άυλο καπιταλισμό, είναι η εξής: κλασική τεχνολογική εξέλιξη —> μηχανική τεχνολογική εξέλιξη —> τεχνικο-επιστημονική εξέλιξη —> άυλη καπιταλιστική οικονομία. Ισοδύναμα: τεχνολογία προκαπιταλισμού —> πρώτο υλικό πεδίο καπιταλισμού —> αναπτυγμένος ημι-άυλος καπιταλισμός —> ολοκληρωμένο άυλο καπιταλιστικό μοντέλο.

Ενώ λοιπόν ο προβιομηχανικός τεχνολογικός πολιτισμός μπορεί να δικαιολογήσει σε έναν βαθμό την ταυτότητά του – επειδή μέχρι ενός σημείου δεν έχει αυτονομηθεί από την κοινωνική του ιστορία –, ο βιομηχανικός και πολύ περισσότερο ο μεταβιομηχανικός πολιτισμός δεν μπορεί με κανένα τρόπο να διατηρήσει έστω και ένα μέρος της ταυτότητάς του. Διότι ακριβώς η τεχνολογική εξέλιξη τον έχει ξεπεράσει. Πράγμα που σημαίνει πως το τεχνολογικό επίπεδο της κοινωνικής ιστορίας έχει ταυτιστεί με το συνειδησιακό πολιτισμικό επίπεδο. Και τέλος, στο ολοκληρωμένο άυλο μοντέλο του σύγχρονου καπιταλισμού, η τεχνολογία όχι μόνο έχει ξεπεράσει την ταυτολογική της σύμπτωση με το πολιτισμικό πεδίο, αλλά επιπλέον έχει αλλάξει φάση και έχει μετασχηματιστεί αυτούσια σε καθαυτό οικονομία (παραγωγή, κατανάλωση, χρήμα).

Και μιλώντας για καθαυτό οικονομία, εννοούμε πως τώρα πια το χρήμα είναι όντως άυλο. Πάντοτε μέσα στο πλαίσιο του καπιταλιστικού συστήματος, το χρήμα ήταν απομακρυσμένο από την πραγματική οικονομία, αλλά κουτσά στραβά διέθετε μια ονομαστική αξία ως ταυτότητα. Τώρα πλέον ο σύγχρονος καπιταλισμός έχει εισαγάγει – μέσω της ραγδαίας τεχνολογικής του εξέλιξης – μια ακατανίκητη δομή, μια ακαταμάχητη μορφή: ένα καπιταλιστικό μοντέλο από φίνο αλλά άθραυστο κρυστάλλινο γυαλί, στο οποίο κυριαρχεί απολύτως η εικονική πραγματικότητα.

Ο Αριστοκράτης και ο Πτωχοπρόδρομος

Ο καπιταλισμός έχει εξαλλαχθεί σε άυλη τεχνοκρατική διαχείριση της οικονομίας. Τούτο βέβαια συνεπάγεται τον παραγκωνισμό της ανθρώπινης συνείδησης. Ας φανταστούμε μονάχα ότι τα σημερινά χαρτονομίσματα, οποιοδήποτε ύψος και αν έχει η ονομαστική τους αξία, δεν είναι παρά οι ασήμαντοι συγγενείς των αστρονομικών άυλων τίτλων του χρήματος. Τίτλοι που διακινούνται καθημερινά με ταχύτητες σχεδόν ίσες με την ταχύτητα του φωτός, από το ένα άκρο ως το άλλο άκρο του πλανήτη• απλά με ένα πάτημα στα κουμπιά των ηλεκτρονικών υπολογιστών.

Όπως στον παλιό «καλό» καπιταλισμό τον ρόλο του Πτωχοπρόδρομου τον έπαιζαν τα μη ευγενή κέρματα, τώρα ανάλογο ρόλο έχουν οι εκατοντάδες δεσμίδες των χιλιάδων ευρώ που υπάρχουν στις θυρίδες των σημερινών τραπεζών. Έτσι λοιπόν, ακόμα και αύριο αν υπήρχε δυνατότητα να αφαιρεθεί όλο το υλικό χρήμα του πλανήτη, ουδόλως θα ανησυχούσε η αυτοκρατορία του άυλου καπιταλισμού. Ίσως μάλιστα και να τη συνέφερε – αφού έτσι θα μπορούσε να ελέγξει το πληθωριστικό της χαρτονόμισμα…

Όμως, τούτη η αϋλότητα της συμπαγούς οικονομικής βάσης του σύγχρονου καπιταλισμού δεν μπορεί παρά να εκφράζεται ως πλέρια εικονικότητα στο βιτρό του «εποικοδομήματος». Το άυλο «χρήμα» της «βάσης» παράγει τους εικονικούς τίτλους της «μόρφωσης» στο εποικοδόμημα. Διότι τι άλλο εκτός από εικονική ψευδαίσθηση είναι το Πανεπιστήμιο, που τόσο ως θεσμός όσο και ως μορφή έχει παραμείνει στην μεσαιωνική εποχή όπου δημιουργήθηκε, το οποίο παρέχει αφειδώς πτυχία-συγχωροχάρτια. Δηλαδή, άυλους τίτλους που δεν αντιστοιχούν σε πραγματική γνώση και επιστήμη αλλά σε «γνωστικά αντικείμενα» τα οποία έχει λανσάρει επιτήδεια ο τεχνοκρατικός καπιταλισμός, για να αυτο-αναπαράγεται και να αυτο-διαιωνίζεται. Για να είμαστε πιο ακριβείς, έχουμε άπειρα πτυχία, για απειροελάχιστη γνώση. Ιδού ο γυάλινος πύργος του γρανιτένιου, αλλά άυλου, καπιταλισμού.

Η τεχνολογία χρησιμοποίησε οπωσδήποτε τα μαθηματικά (όπως και τη λογική), διότι χρειάστηκε επειγόντως να αυτο-θεσπιστεί. Η φιλοσοφία ερμηνεύει, αλλά δεν μπορεί να αλλάξει τον κόσμο. Από την άλλη μεριά, η τεχνολογία αλλάζει πράγματι τον κόσμο, αλλά δεν μπορεί (ακόμη) να τον ερμηνεύσει. Να λοιπόν που, κατά παράδοξο τρόπο, δύο δραστηριότητες που φαίνονται εκ διαμέτρου ασύμφωνες, κατά βάση είναι διαλεκτικά αντίθετες. Μπορούν δηλαδή να αλληλοσυμπληρωθούν με απώτερο σκοπό τόσο την ερμηνεία όσο και την αλλαγή του κόσμου που μας περιβάλλει. Η φιλοσοφία της τεχνολογίας είναι πράγματι η μοναδική ίσως απάντηση στην αυτοκρατορία του τρόμου που έχει επιβάλει η παντοδυναμία του άυλου-τεχνοκρατικού καπιταλισμού.

Η «βασίλισσα» παραδίδει το στέμμα της

Στον (πολύχρωμο) γυάλινο πύργο του καπιταλισμού, όπου η αϋλότητα και η εικονικότητα δίνουν απ’ έξω την ψευδαίσθηση της πραγματικότητας από μέσα, η απόλυτη βασίλισσα είναι η τεχνολογία. Και η απόλυτη Αυλή της είναι η μαθηματική (και η λογική) πρακτική. Είναι οι πιστοί της υπηρέτες που την κανακεύουν και την νανουρίζουν. Αυτή, η τεχνολογία, με τη σειρά της εκμαυλίζει αρειμανίως τους υπηκόους της. Κάποια στιγμή όμως, και αφού κάπου ίσως έγινε ένα «λάθος», η βασίλισσα συνήλθε από τη νάρκη της, θέλησε να αφήσει τον θρόνο της και να υπηρετήσει τους υπηκόους της – σαν αντίδωρο στην πρότερη κατάσταση, όπου εκείνοι υπηρετούσαν αυτήν. Συγχρόνως, δεν μπορούσε παρά να αλλάξει και ο ίδιος ο μαθηματικο-λογικός προσανατολισμός της τεχνοκρατούμενης κοινωνίας. Αποτέλεσμα; τώρα πλέον τόσο τα Μαθηματικά όσο και η Λογική απο-ιδεολογικοποιούνται και κάνουν αυτό που θα έπρεπε να έχουν κάνει: χαρτογραφούν τη νέα κοινωνική ιστορία, υποδεικνύοντας τον ορθό προσανατολισμό στη συλλογική της συνείδηση.