Μια έκρηξη από το Παρελθόν: Η ζωή και τα γραπτά του Α. Μπέρκμαν

«Αν ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός, τότε ο Μπέρκμαν αξίζει την προσοχή μας επειδή αγωνίστηκε μια ζωή για να το κάνει πραγματικότητα».

«O Αλεξάντερ Μπέρκμαν είναι ένας από τους χαμένους ήρωες του Αμερικανικού ριζοσπαστισμού» -Howard Zinn

O Αλεξάντερ Μπέρκμαν (1870-1936) ήταν ένας αναρχικός, συγγραφέας, και πολλά άλλα πράγματα παράλληλα: δολοφόνος (αποτυχημένος), φυλακισμένος, αγκιτάτορας, εκδότης, δάσκαλος, πρόσφυγας. Συνέγραψε πολλά έργα για την επανάσταση και τον ταξικό αγώνα όχι σαν περαστικός και θεωρητικός αλλά ως ενεργά συμμετέχων στο κίνημα για την κοινωνική αλλαγή. Ο Μπέρκμαν είναι πιο γνωστός σαν εραστής και σύντροφος της Έμμα Γκόλντμαν και το έργο της «Ζώντας τη ζωή μου» (Living my life) ήταν αναμφισβήτητα η καλύτερη μελέτη για τη ζωή του. Ενώ δεν υπάρχει ακόμα εμπεριστατωμένη βιογραφία του Μπέρκμαν, το 1992 εμφανίστηκε το «H ζωή ενός αναρχικού: Ο αναγνώστης του Αλεξάντερ Μπέρκμαν». Το 2006 θα γίνει μια νέα έκδοση.

Ο Μπέρκμαν συνδύαζε τη συγγραφή και το ριζοσπαστισμό από νωρίς: τιμωρήθηκε στο σχολείο στην Αυτοκρατορική Ρωσία για μια εργασία με τίτλο «Δεν Υπάρχει Θεός», όταν ήταν δώδεκα χρονών. Αφού μετανάστευσε στην Αμερική το 1888 μπήκε στο αναρχικό κίνημα, που τότε επεκτεινόταν, στην αυγή της Τραγωδίας του Χέυμαρκετ και τη δικαστική θανάτωση των τεσσάρων αναρχικών του Σικάγο.

Ο Μπέρκμαν είχε και αυτός την ίδια τύχη. Μετά τον Εμφύλιο Πόλεμο, οι ΗΠΑ συνταράχθηκαν από μια σειρά βίαιων απεργιών και εργατικών διενέξεων καθώς η μισθωτή σκλαβιά επιβλήθηκε, αλλά και αμφισβητήθηκε. Στις 23 Ιουλίου ο Μπέρκμαν αποπειράθηκε να δολοφονήσει τον Henry Clay Frick, διευθυντή της εταιρίας χάλυβα Carnegie, στην Πενσυλβανία, σε αντίποινα για την προηγούμενη δολοφονία απεργών εργατών. Όντας πλήρως προετοιμασμένος να θυσιάσει την ίδια του τη ζωή (κατά τη Ρωσική λαϊκιστική παράδοση), παρ’ όλα αυτά κάθισε δεκατέσσερα χρόνια στη φυλακή.

Φυλακίστηκε από την ηλικία των 21 έως τα 35, αλλά δεν έχασε ούτε την ακεραιότητά του, ούτε τις επαναστατικές του πεποιθήσεις. Αν και υπέφερε από κατάθλιψη την οποία ποτέ δεν ξεπέρασε, ξεπρόβαλλε με ένα πιο ώριμο αίσθημα για την ανθρωπότητα και μια εκτίμηση της μεγάλης σημασίας της επαναστατικής δουλειάς. Τα «Απομνημονεύματα από τη Φυλακή ενός Αναρχικού» είναι μια κλασική δουλειά τόσο λογοτεχνίας της φυλακής όσο και μιας βαθύτατα ειλικρινούς αυτοβιογραφίας.

Με την απελευθέρωσή του, έχοντας αναπτύξει την ικανότητά του στο γράψιμο και τα παράνομα κείμενα από τις φυλακές, ο Μπέρκμαν, συνέχισε να γράφει και να επιμελείται κείμενα και εκδόσεις. Αλλά αυτό δεν ήταν υποχώρηση από την εξέγερση. Ο Μπέρκμαν βρήκε τη μεγαλύτερη ανακούφιση από την απόγνωση συμμετέχοντας ξανά στο αναρχικό κίνημα. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Αμερική ήταν από τις καθοδηγητικές δυνάμεις του εκεί αναρχικού κινήματος. Στη βιογραφική του περιγραφή ο Πωλ Άβριτς τού καταλογίζει «οργανωτικές ικανότητες, καθαρό μυαλό, και αυτοθυσία» (από το Paul Avrich, «Alexander Berkman: A Biographical Sketch» στο Anarchist Portraits, σ. 201).1

Αυτές τις ικανότητες τις ανέπτυξε σαν εκδότης της περίφημης αναρχικής εφημερίδας της Γκόλντμαν «Μητέρα Γη» (Mother Earth) και μετέπειτα την δικής του επαναστατικής εφημερίδας «Η  Έκρηξη» (The Blast 1916-1917). «Η Έκρηξη» ενθάρρυνε τόσο τους εργατικούς αγώνες ενάντια στον καπιταλισμό όσο και την αλληλεγγύη απέναντι στην ανερχόμενη καταστολή. Στον Μπέρκμαν και στην εφημερίδα αυτή οφείλεται κατά κύριο λόγο η αποτροπή την εκτέλεσης του Tom Mooney και του Warren Billings, μαχητών εργατών, που κατηγορήθηκαν για την βομβιστική επίθεση την ημέρα του San Francisco Preparedness Day στις 22 Ιουλίου 1916.

Η αντίθεση στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο κόστισε τόσο στην Γκόλντμαν όσο και στον Μπέρκμαν δεκαοκτώ μήνες φυλάκισης και απέλαση στη Ρωσία κατά την μετα-πολεμική καταστολή των «επιδρομών Palmer» και του «κόκκινου τρόμου». Ενθουσιασμένος από την επανάσταση στην πατρίδα του, ο Μπέρκμαν αρχικά ετοιμάστηκε να δεχτεί την μπολσεβίκικη αξίωση να αντιπροσωπεύσει τη λαϊκή βούληση για απελευθέρωση. Τελικά οδηγήθηκε σε διαφωνία λόγω της αυξανόμενης καταστολής -τόσο των μη- μπολσεβίκων επαναστατών όπως των αναρχικών και της λαϊκής συμμετοχής, καθώς τα σοβιέτ μετατράπηκαν από όργανα λαϊκού ελέγχου σε εφαρμοστές της μπολσεβίκικης διοίκησης. Η τελική ρήξη ήρθε με τη σφαγή που διέπραξαν οι Μπολσεβίκοι ενάντια στους επαναστάτες ναύτες της βάσης της Κρονστάνδης, που εξεγέρθηκαν ενάντια στο μονοκομματικό κράτος το 1921.

Αφού έφυγαν από τη Ρωσία, τόσο ο Μπέρκμαν όσο και η Γκόλντμαν βρέθηκαν όχι μόνο στην εξορία αλλά και απομονωμένοι από το σωρό των προοδευτικών και αριστεριστών που δε μπορούσαν να διακρίνουν το Κομμουνιστικό Κόμμα από την επανάσταση. Από το Βερολίνο το 1922 ο Μπέρκμαν εξέδωσε τρία φυλλάδια που επιτίθονταν στη Μπολσεβίκικη κατάληψη της εξουσίας και την παρεκτροπή από την επανάσταση με την ανάπτυξη της δικής τους εξουσίας. Το «Η Ρωσική Επανάσταση και το Κομμουνιστικό Κόμμα» (μεταφρασμένο από το Μπέρκμαν), το «Η Εξέγερση της Κρονστάνδης» και το «Η Ρωσική Τραγωδία» έχουν εκδοθεί συλλογικά υπό τον τίτλο του τελευταίου. Το 1925 δημοσιεύτηκε το βιβλίο «Ο Μπολσεβίκικος Μύθος», βασισμένο στο ημερολόγιό του τα δύο χρόνια της παραμονής του στη Ρωσία.

Από το 1925 ο Μπέρκμαν έζησε στη Γαλλία. Η πείνα τον απειλούσε, το ενδεχόμενο της απέλασης και η κατάθλιψη επίσης. Υπό αυτές τις συνθήκες, και αποκλεισμένος από τον πολιτικό ακτιβισμό, άρχισε να δουλεύει για μια λαϊκή επεξήγηση των αρχών και σκοπών του αναρχισμού. Ανέλαβε την πρόκληση να αναζωογονήσει το αναρχικό κίνημα με νέα προπαγάνδα και να επαναπροσδιορίσει τις ιδέες του στο φως της αποτυχίας της Ρωσικής επανάστασης να δημιουργήσει μια νέα κοινωνία. Το «Τώρα και Μετά: το Αλφαβητάρι του Κομμουνιστικού Αναρχισμού» πρωτοδημοσιεύτηκε το 1929 και είχε αρκετές αναδημοσιεύσεις, μετατιτλισμούς, και περικοπές μέχρι την επιστροφή του ως «Τι είναι ο αναρχισμός» το 2003. Όπως η δουλειά του Ερρίκο Μαλατέστα, τον ίδιο καιρό, αντιπροσωπεύει μια αποφασιστικότητα να σπρώξει την αναρχική θεωρία μακριά από τις εύκολες απαντήσεις προς μια πρακτική αλλά και με αρχές εναγκαλισμού με τον κόσμο όπως είναι. Αντιπροσωπεύει επίσης μια επιβεβαίωση του αναρχικού ιδεώδους της ελευθερίας καθώς η λατρεία του κράτους φτάνει στο ισχυρότερο σημείο της.

Το «Τώρα και Μετά» (Now and after) ήταν το τελευταίο βιβλίο του Μπέρκμαν και η πολιτική του διαθήκη. Αλλά το ακολούθησε ένα μεγαλύτερο επίτευγμα. Από το 1928 ο Μπέρκμαν βοήθησε και ενθάρρυνε την  Έμμα Γκόλντμαν να γράψει το «Ζώντας τη Ζωή Μου». Δεν θα απολάμβανε ο καθένας να επιμεληθεί την αυτοβιογραφία της πρώην ερωμένης του, αλλά ο Μπέρκμαν το έκανε αυτό με χαρά, αφού η Γκόλντμαν ήταν η στενότερη σύντροφός του. Όχι ότι είχαν ταυτόσημες ιδέες και στάσεις. Δεν είχε την ίδια επιθυμία όπως αυτή να επιστρέψει στην Αμερική, ούτε τόσο μεγάλη πίστη στην ιντελιγκέντσια για τον αγώνα για ελευθερία. Αλλά ήταν στο πλευρό της για μεγάλο διάστημα: από τις πρώτες μέρες στη Νέα Υόρκη, από το «Μητέρα Γη» στην απέλαση, από την επαναστατική Ρωσία στην εξορία στη Γαλλία. Η φιλία του, η εμπειρία και οι ικανότητές του ως εκδότη σήμαιναν ότι δεν υπήρχε κανείς πιο κατάλληλος γι’ αυτή τη δουλειά. Δεν ήταν μια εύκολη διαδικασία, αλλά όπως σημειώνει ο Richard Drinnon στο «Εξεγερμένοι στον Παράδεισο» (Rebel in Paradise): «αν και η σύγκρουση ήταν σκληρή και για τους δύο εκείνο τον καιρό, το τελικό αποτέλεσμα ήταν μια σημαντική συνεργασία».2

Μετά από χρόνια φτώχειας, καταπονημένος από τις αρρώστιες και απρόθυμος να ζήσει με φιλανθρωπικές πηγές, ο Μπέρκμαν αυτοκτόνησε στις 28 Ιουνίου 1936. Είχε γράψει προηγουμένως ένα αποχαιρετιστήριο γράμμα για κάθε περίπτωση, πριν από μια εγχείρηση, που συνοψίζει τη στάση του: «Έχω ζήσει τη ζωή μου και πιστεύω αληθινά ότι όταν κάποιος δεν έχει την υγεία του ή τα μέσα και δε μπορεί να δουλέψει για τις ιδέες του, είναι καιρός να ξεκαθαρίσει»3. Μέσα σε λιγότερο από ένα μήνα μετά το θάνατό του, σε απάντηση προς ένα στρατιωτικό πραξικόπημα, Ισπανοί αναρχικοί και εργάτες εξαπέλυσαν μια κοινωνική επανάσταση που παραμένει ένα από τα καλύτερα παραδείγματα του αναρχισμού στην πράξη.

Ο Μπέρκμαν ήταν ένας πηγαία εξεγερμένος και δεν ήθελε τίποτα περισσότερο από το να είναι στην καρδιά του αγώνα. Πάντως, συχνά κατέληγε στο σημείο που η πένα ήταν το μόνο διαθέσιμο όπλο. Μέσα από τη δεκατετράχρονη φυλάκισή του βγήκε το «Απομνημονεύματα ενός αναρχικού». Στη δεκαετία του 1920 ο Μπέρκμαν ξεκίνησε μια καινούργια μάχη ιδεών ενάντια στην υποτιθέμενη επιτυχία του Μπολσεβικισμού. Ακόμα και πριν οι εκτελέσεις και η καταστολή γίνουν καθεστώς μέσα στο Κόμμα, το κίνημα της λαϊκής απελευθέρωσης του 1917 είχε υποταχθεί στις ανάγκες της νέας άρχουσας τάξης με ακριβώς τις ίδιες μεθόδους. Ο Μπέρκμαν δούλεψε πολύ και σκληρά τόσο για να προσφέρει πρακτική υποστήριξη στα αναρχικά και σοσιαλιστικά θύματα αυτής της καταστολής, όσο και για να καταστρέψει το μύθο ότι αυτή η υποταγή ήταν επαναστατική.

Ο Μπέρκμαν αναμένει ακόμα για το βιογράφο του, αλλά τα γραπτά του βρίθουν από επίγνωση γι’ αυτούς που θέλουν ν’ αλλάξουν τον κόσμο όπως και γι’ αυτούς που θέλουν να τον κατανοήσουν. Έχουν ακόμα κάτι να πουν για τη φύση της τυραννίας, την αντιπολίτευση και την επανάσταση, και για τον τρόπο με τον οποίο αλληλεπιδρούν οι αρχές και οι πραγματικότητες. Αν ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός, τότε ο Μπέρκμαν αξίζει την προσοχή μας επειδή αγωνίστηκε μια ζωή για να το κάνει πραγματικότητα.

Σημειώσεις

1. Paul Avrich, «Alexander Berkman: A Biographical Sketch» στο Anarchist Portraits, σ.201

2. Richard Drinnon, Rebel in Paradise, σ.268

3. Richard Drinnon, Rebel in Paradise, σ.299

Βλέπε επίσης:

The Blast, AK Press, 2005.

Life of an Anarchist, The Alexander Berkman Reader.

Prison Memoirs of an Anarchist, The New York Review of Books.

What is Anarchism?, AK Press, 2003.

Anarchy! An anthology of Emma Goldman’s Mother Earth, Counterpoint, 2001.

The Bolshevik myth, Pluto Press.

Letters from Russian prisons, Boni, 1925.

Nowhere at home: letters from exile of Emma Goldman and Alexander Berkman, Schocken Books, 1975.

The Russian Tragedy, Phoenix Press, 1986.

Διαβάστε  τα  δύο χαρακτηριστικά αποσπάσματα από το βιβλίο «Ο Μπολσεβίκικος Μύθος»:

Ο Λένιν (κεφάλαιο 13)  

Μια Μπολσεβίκικη δίκη (Κεφ. 33)

Από τη ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ.118, Ιούλιος- Αύγουστος 2012