Η Piazza Fontana, ο «τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού»

Γράφουν: Δημήτρης Σεραφής, Κώστας Φουρίκος

Στις 12 Δεκέμβρη του 1969, βόμβα τοποθετείται στην Αγροτική Τράπεζα [Banca Nazionale dell’Agricoltura] της piazza Fontana, στο κέντρο του Μιλάνο. 17 νεκροί και 88 τραυματίες είναι ο απολογισμός της έκρηξης. Όπως αποδεικνύεται, χρόνια μετά, παρακρατικοί ακροδεξιοί και μυστικές υπηρεσίες, είναι οι υπεύθυνοι για την αιματηρή επίθεση, όπως και για άλλες επιθέσεις σε όλη την Ιταλία˙ ανάμεσά τους ο σταθμός των τραίνων της Bologna, η Brescia και ο κατάλογος μακρύς..

Η «στρατηγική της έντασης»˙ η επί τοις ουσίας απάντηση του ιταλικού [παρά]κράτους που νιώθει να απειλείται από την αυξανόμενη άνοδο ενός κινήματος που αμφισβητεί την κυριαρχία του στα μεγάλα εργοστάσια και στις ιταλικές πόλεις, αλλά ταυτόχρονα και την «ορθοδοξία» του κομμουνιστικού κινήματος σε Ανατολή και Δύση. Η εμφάνιση του ιστορικού ρεύματος της Εργατικής Αυτονομίας, των εννοιών του «κοινωνικού εργάτη», του «εργατισμού», η γέννηση της Lotta Continua, της Potere Operaia, αλλά και των ένοπλων της Prima Linea και των Brigatte Rossi.

Η εποχή χαρακτηρίζεται και από πολλούς ως «εμφύλιος χαμηλής έντασης». Έχει προηγηθεί το «Θερμό Φθινόπωρο» [Autumno Caldo] της αυτονομίας, οι απεργίες και μια ιδιότυπη άνθηση των επαναστατικών ιδεών, η ανάδυση της Ιταλικής Αυτονομίας ως ηγεμονικού ρεύματος του ιταλικού επαναστατικού κινήματος, κόντρα στην επίσημη γραμμή του «υπαρκτού σοσιαλισμού», αλλά και του ΚΚ Ιταλίας και του μελλοντικού «ιστορικού συμβιβασμού»* των ευρωκομμουνιστών του Enrico Berlinguer.

Από την πρώτη στιγμή της επίθεσης στην Piazza Fontana, οι ιταλικές αρχές αναζητούν αγωνιστές του ιταλικού κινήματος. O αναρχικός Giuseppe Pinelli συλλαμβάνεται και ανακρίνεται επί μέρες από τις ιταλικές αρχές ως ύποπτος της επίθεσης στην Piazza Fontana. Ξημερώματα 15^ης προς 16^ης Δεκέμβρη, κατά τη διάρκεια της ανάκρισης και παρουσία των αστυνομικών που τον ανακρίνουν, «πέφτει» από το παράθυρο της Aσφάλειας. Οι πρώτες «επίσημες εκδοχές» μιλούν για «αυτοκτονία». Η επίσημη εκδοχή -ακόμη και σήμερα- μιλάει για «ατύχημα». Ο Ντάριο Φο έγραψε το «Ο τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού» με αφορμή την ιστορία του. Οι Yu Kung γράφουν το “Luna Rossa” (που αργότερα διασκευάζουν σε μια πιο γνωστή εκτέλεση οιBanda Bassotti) με αφορμή τα γεγονότα στην piazza Fontana. Και η “Ballata del anarchico Pinelli” ήχησε στα μεγάφωνα της πορείας και συγκέντρωσης μνήμης στο κέντρο του Μιλάνο, λίγες μέρες πρίν.

Banca Nazionale dell’Agricoltura, piazza Fontana. 12 Δεκέμβρη του 1969.

Πολλά έχουν ειπωθεί και γραφτεί για αυτή την εκδοχή του επαναστατικού κινήματος. Για την καινοτόμα δράση και σκέψη, για τις αδυναμίες και τα λάθη του, για την κατάληξη του. Ίσως θα ήταν άσκοπη μια αποκλειστικά και μόνο καταγραφή ιστορικών γεγονότων ή –ακόμη χειρότερα- η εμπλοκή μας στις θεωρίες συνομωσίας που ξεκινούν από τις κρατικές εκδοχές και καταλήγουν στις ακροδεξιές οργανώσεις, στην στοά P2, σε «επιφανείς» πολιτικούς και κρατικούς παράγοντες της Ιταλικής Χριστιανοδημοκρατίας.

Τα χρόνια πέρασαν η επιχείρηση Gladio** ξεσκεπάστηκε και έγινε παραδεκτή ακόμη και από τα πιο επίσημα χείλη. Όπως παραδεκτοί έγιναν και οι λόγοι της ύπαρξής της. Ο κομμουνιστικός κίνδυνος για την Ευρώπη, ήταν η αιτία της ύπαρξης μυστικών νατοϊκών στρατευμάτων στην Ιταλία, στην Ελλάδα και στη Γερμανία. Στρατευμάτων που θα αναλάμβαναν την άμυνα απέναντι σε μια σοβιετική στρατιωτική επίθεση. Τα στρατεύματα και οι μηχανισμοί αυτοί στην πραγματικότητα αποτέλεσανθύλακες του αστικού (παρα)κράτουςπου επιχείρησε με κάθε τρόπο να παρέμβει στο εσωτερικό των κρατών, στην πολιτική ζωή, δημιουργώντας κλίμα ανασφάλειας, προσπαθώντας να συκοφαντήσει και να αποδυναμώσει την αριστερά και τους εργατικούς αγώνες, προξενώντας ακόμη και άμεσες πολιτικές αλλαγές μέχρι του σημείου της δικτατορίας.

Δύο πράγματα μπορούμε, και σήμερα, να κρατάμε, στο φόντο τέτοιων γεγονότων.

Το πρώτο είναι η μεθοδολογία της δράσης των κέντρων της κυριαρχίας μπροστά στον κίνδυνο του κλονισμού της παντοδυναμίας τους. Οι αυταρχικές λύσεις πάσης φύσεως που και σήμερα στην εποχή της κρίσης (από την Ελλάδα μέχρι την Ισπανία) με ανατριχιαστικό τρόπο φαίνεται να προωθούνται, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αποτελούν πρωτογενείς επιλογές με δομικό χαρακτήρα που αιτία έχουν τον (ακόμη και εν δυνάμει) κίνδυνο ενεργοποίησης της θιγόμενης κοινωνικής πλειοψηφίας προς μια κάποια ριζοσπαστική κατεύθυνση. Αιτία τους δεν είναι τόσο τα όποια γεγονότα πολιτικής αντι-βίας μικρής ή μεγάλης κλίμακας, λιγότερο ή περισσότερο ύποπτης αφετηρίας, παρόλο που κάπως έτσι προασπαθούν να δικαιολογηθούν. Τέτοια γεγονότα άλλωστε, (στο βαθμό που δεν μαζικοποιούνται και δεν μετουσιώνονται ώστε να αποτελέσουν κομμάτι ουσιαστικής κοινωνικής σύγκρουσης), οι «αυταρχικές λύσεις» μπορεί να τα αποζητούν ή και να τα εκμεταλλεύονται. Το ουσιαστικότερο δίδαγμα όμως της ιστορίας της piazza Fontana είναι, ότι τέτοια γεγονότα, μπορούν ακόμη και να τα «στήνουν» οι κυρίαρχοι με τις ίδιες τις δικές τους υπηρεσίες και τους πολιτικούς τους «φίλους». Ή και να τα προκαλούν, εξωθώντας κομμάτια των κινημάτων σε αντανακλαστικές, βεβιασμένες κινήσεις με την αλαζονεία και τη σφοδρότητά που φέρει ο αυταρχισμός και η καταστολή στον τρόπο που πραγματώνονται. Επομένως οι πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις που θίγονται από τον διαχρονικά προωθούμενο αυταρχισμό δεν πρέπει να αποδέχονται ως δεδομένες τις «δικαιολογίες» και την μεθοδολογία που έχουν αποδείξει ότι χρησιμοποιούν οι κυρίαρχοι για να τον επιβάλλουν. Πρέπει να την αμφισβητούν. Γιατί διαφορετικά πέφτουν στην παγίδα και δεν συγκρούονται αποτελεσματικά με την κυρίαρχη αφήγηση αλλά γίνονται άθελά τους σε κάποιες πλευρές, κομμάτι της. Οφείλουν ειδικά σήμερα να μην «χάνονται» στην προβοκατορολογία και την συνομωσιολογία αλλά να κεντράρουν στην αποκάλυψη της ουσίας του αυταρχισμού χωρίς να αφήνουν περιθώριο οποιασδήποτε δικαιολογίας για περαιτέρω όξυνσή του.

Το δεύτερο είναι ο αναστοχασμός μπροστά σε εκείνο το ρεύμα της εργατικής ιταλικής αυτονομίας και του σύντομου «θερμού φθινοπώρου» της. Μιας πολιτικής προσπάθειας που ορθώς και σχεδόν νομοτελειακά προσπάθησε να καλύψει το κενό που άφηνε το -πανίσχυρο ακόμη- ιδιόμορφο ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα (από τους ίδιους τους χώρους δουλειάς και τις καθημερινές εργατικές μάχες μέχρι το κοινοβούλιο και την αναμέτρηση με τις στρατηγικές κατευθύνσεις του ρεφορμισμού και της ενσωμάτωσης). Μιας προσπάθειας ενός κινήματος να ξαναδιαλεχθεί και να επαναπειραματιστεί με το ζήτημα της εξουσίας, «συζητώντας» ταυτόχρονα με τα ανολοκλήρωτα άλματα των μέχρι τότε επαναστατικών προσπαθειών. Η απόπειρα εμφάνισης μιας πολιτικής που θέλει να θεσμίσει πράγματα για τον εαυτό της και όχι να ενταχθεί στους υπάρχοντες θεσμούς. Μια πολιτική που θέλει να αποσπάσει τώρακατακτήσεις από την εξουσία του κεφαλαίου και του κράτους και όχι να τα αναθέσει όλα σε ένα απόμακρο, μεσσιανικό, επαναστατικό επέκεινα.

Αυτή ενδέχεται να είναι, μια ενεργή μνήμη και όχι μια θρησκευτικού τύπου προσπάθεια αναστήλωσης εικονισμάτων και στιγμών του απελευθερωτικού κινήματος για την κάλυψη της στρατηγικής ανεπάρκειας των εγχειρημάτων που μιλούν σήμερα στο όνομα της κοινωνικής απελευθέρωσης. Μια ενεργή μνήμη στον Pino Pinelli αλλά και σε όσους, επέμειναν και επιμένουν, να μιλούν και να δρουν στο όνομα της κοινωνικής απελευθέρωσης.

Από την φετινή πορεία μνήμης για την επίθεση στην piazza Fontana

*(Compromesso storico), Ιστορικός Συμβιβασμός ονομάστηκε το σχέδιο και η προσπάθεια συνεννόησης και συγκυβέρνησης ανάμεσα στους Χριστιανοδημοκράτες (DC) και το Ιταλκιό Κομμουνιστικό Κόμμα (PCI) στη δεκαετία του ’70. Κάτι τέτοιο αποτέλεσε πλευρά της πολιτικής της ηγεσίας του Enrico Berlinguer στο PCI και του λεγόμενου ρεύματος του ευρωκομμουνισμού που ο τελευταίος σηματοδότησε. Η απαγωγή και η δολοφονία του ηγέτη των Χριστιανοδημοκρατών Aldo Moro το 1978 έβαλε τέλος στον Compromesso storico.

** (Operation Gladio) H «επιχείρηση Gladio» αποτέλεσε την κωδική ονομασία των κατά τόπους τμημάτων του μυστικού σχεδίου του NATO με το όνομα «stay-behind» («μένουμε πίσω») στην Ευρώπη, κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Στόχος του «stay behind» ήταν να προετοιμαστεί η συνεχιζόμενη ένοπλη αντίσταση σε ενδεχόμενη σοβιετική εισβολή και κατοχή δυτικών χωρών. Αν και με το όνομα Gladio κυρίως, πλέον αναφερόμαστε στις ιταλικές επιχειρήσεις που πραγματοποιήθηκαν με τη συμπαξη CIA, παρακαρτικών φασιστικών ιταλικών ομάδων και των μυστικών υπηρεσιών της Ιταλίας, η ονομασία χρησιμοποιήθηκε για όλες τις stay-behind οργανώσεις – συνομωσίες του ΝΑΤΟ. Στην Ελλάδα το συγκεκριμένο παράρτημα χρονολογείται από τη δημιουργία και τη δράση των τμηνάτων των Λόχων Ορεινών Καταδρομών στις πρώτες στιγμές του εμφυλίου πολέμου και τη συνεχιζόμενη ύπαρξη (με σταθμό την δικατορία) σε όλο το επόμενο διάστημα του μεταπολεμικού ελληικού κράτους. Μέχρι -τουλάχιστον- τ0 1984 – 1988 που η κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου ισχυρίστηκε ότι την εντόπισε και την εξάρθρωσε. Το όνομα του ελληνικού τμήματος της νατοϊκής Gladio ήταν «Kόκκινη Προβιά».

Το μνημείο για τον Giuseppe Pinelli

[Παράρτημα 1 : Κόκκινο Φεγγάρι – Luna Rossa]

Το απόγευμα της 12^ης Δεκέμβρη,

Στην πλατεία Duomo, [υπάρχει] φωτισμένο το Χριστουγιεννιάτικο δέντρο.
Αλλά στην οδό Corso δεν υπάρχουν φώτα.
Εξ’ αιτίας του Θερμού Φθινοπώρου, η κοινότητα τα είχε σβήσει.

Στην πλατεία Fontana η κίνηση είναι ζωηρή.
Υπάρχει η λαϊκή αγορά των αγροτών.
Με το λεωφορείο στο Μιλάνο μέσα σε λίγες ώρες,
ένα κεφάλι φάνηκε μέσα από το γιακά του παλτού.

Έπρεπε να γίνουν όλα πολύ βιαστικά
Γιατί η τράπεζα κλείνει τις πορτες
Ω, πως έτρεχαν όλα έτσι βιαστικά
Οικονομίες και άνθρωποι έτσι βιαστικά

Όχι, όχι, όχι, δεν μπορείς να κοιμάσαι πια.
Το φεγγάρι είναι κόκκινο, κόκκινο της βίας.
Πρέπει να κλάψεις τα όνειρα για να καταλάβεις,
ότι η τελευταία αστική δικαιοσύνη έσβησε.

Ο Δεκέμβρης πέφτει πάνω από τη νύχτα
Πάνω από τους ανθρώπους που μιλούν για τα Χριστούγεννα.
Αν αυτή η ζωή θα έχει ένα μέλλον,
αν θα χτίσω ένα σπίτι και θα είμαι καλά.

Λέει ο κόσμος ότι στην πλατεία Fontana
ίσως ανατινάχτηκε ένας βραστήρας
εκεί, στην πλατεία 16 νεκροί
ευλογήθηκαν από εναν καρδινάλίο.

Όχι, όχι, όχι, δεν γίνεται να κοιμάσαι πια
Το φεγγάρι είναι κόκκινο, κόκκινο της βίας
Πρέπει να κλάψεις τα όνειρα για να καταλάβεις
ότι η τελευταία αστική δικαιοσύνη έσβησε.

Νύχτες αίματος και τρόμου
έρχονται στην πατρίδα μου
Ποιος θα πληρώσει για τα αθώα θύματα;
Ποιος θα δώσει ζωή στον εργάτη Πινέλι;

Χθες ονειρεύτηκα το αφεντικό μου,
σε μια «φιλική συνάντηση».
Όλοι είχαν βγάλει τα καπέλα τους
Πριν προχωρήσουν στη σφαγή.

Όχι, όχι, όχι, δεν γίνεται να κοιμάσαι πια.
Το φεγγάρι είναι κόκκινο, κόκκινο της βίας.
Πρέπει να κλάψεις τα όνειρα για να καταλάβεις
ότι η τελευταία αστική δικαιοσύνη έσβησε.

Στα βουνά των μαρτύρων μας,
παίρνοντας όρκο στους Gramsi και Matteotti,
στο προλεταριάτο που έπεσε στην οικοδομή,
σε όλους τους συντρόφους που φυλακίστηκαν

Σαν γέρος έρχεται ο φασισμός,
ρουφώντας τη ζωή κάθε νέου.
Μα, δεν ακούτε τις κραυγές από τα οδοφράγματα,
η εργατική τάξη συνεχίζει τον αγώνα της.

Όχι, όχι, όχι, δεν γίνεται να κοιμάσαι πια
Το φεγγάρι είναι κόκκινο, κόκκινο της βίας.
Πρέπει να κλάψεις τα όνειρα για να καταλάβεις
Ότι η τελευταία αστική δικαιοσύνη έσβησε.

Από την κηδεία του G. Pinelli στις 20 Δεκέμβρη του 1969

[Παράρτημα 2 : Η μπαλάντα του αναρχικού Pinelli – Ballata del’ anarchico Pinelli]

Εκείνη τη νύχτα στο Μιλάνο έκανε ζέστη Quella sera a Milano era caldo

Πόση ζέστη, πόση ζέστη έκανε Ma che caldo che caldo faceva
– «Αστυνομικέ, άνοιξε λίγο το παράθυρο» Brigadiere apra un po” la finestra
Και ξαφνικά ο Πινέλι έπεσε E ad un tratto Pinelli cascò.

-«Κομισσάριε εγώ στο είπα ήδη, »Commissario io gliel’ho già detto
στο επαναλαμβάνω ότι είμαι αθώος, Le ripeto che sono innocente
η Αναρχία δεν θέλει να εκφράζεται με βόμβες Anarchia non vuol dire bombe
αλλά μέσω της ισότητας στην ελευθερία» Ma eguaglianza nella libertà.»

-«Αρκετά Πινέλι, »Poche storie indiziato Pinelli
ο φίλος σου ο Valpreda μίλησε Il tuo amico Valpreda ha parlato
αυτός ήταν ο δράστης της επίθεσης Lui è l’autore di questo attentato
και ο δικός του συνεργός, ξέρουμε ότι ήσουν εσύ» E il suo socio sappiamo sei tu»

-«Αδύνατον» -φωνάζει ο Πινέλι- »Impossibile» – grida Pinelli –
«ένας σύντροφος δεν μπορεί να έκανε κάτι τέτοιο, »Un compagno non può averlo fatto
ανάμεσα στα αφεντικά πρέπει να ψάξετε Tra i padroni bisogna cercare
για το ποιος έβαλε τις βόμβες» Chi le bombe ha fatto scoppiar.

«Άλλες βόμβες θα πέσουν Altre bombe verranno gettate
για να σταματήσουν την ταξική πάλη, Per fermare la lotta di classe
αφού τα αφεντικά και οι γραφειοκράτες γνωρίζουν I padroni e i burocrati sanno
ότι πλέον δεν διαπραγματευόμαστε» Che non siam più disposti a trattar»

-«Σταμάτα πια, ύποπτε Πινέλι» »Ora basta indiziato Pinelli»
-φωνάζει νευρικά ο Calabresi- – Calabresi nervoso gridava –
-«Εσύ, Lo Grano, άνοιξε λίγο το παράθυρο. »Tu Lo Grano apri un po” la finestra
Τέσσερις όροφοι, δεν είναι δύσκολο να γίνει» Quattro piani son duri da far.»

Το Δεκέμβρη στο Μιλάνο έκανε ζέστη In dicembre a Milano era caldo
Μα τι ζέστη, τι ζέστη που έκανε Ma che caldo che caldo faceva
Αρκούσε να ανοίξουν το παράθυρο È bastato aprir la finestra
Μια ώθηση και ο Πινέλι έπεσε Una spinta e Pinelli cascò.

Μετά από μέρες ήρθαμε τρεις χιλιάδες. Dopo giorni eravamo in tremila
Τρεις χιλιάδες στην κηδεία. In tremila al tuo funerale
Και κανείς δεν μπορεί να ξεχάσει, E nessuno può dimenticare
αυτό που δίπλα στο φέρετρο ορκίστηκε: Quel che accanto alla bara giurò.

Σε σκότωσαν σπάζοντάς σου το λαιμό Ti hanno ucciso spezzandoti il collo
Έπεσες και ήσουν ήδη νεκρός Sei caduto ed eri già morto
Ο Calabresi επιστρέφει στο γραφείο Calabresi ritorna in ufficio
Αλλά τώρα δεν είναι πια ήρεμος. Però adesso non è più tranquillo.

Σε σκότωσαν για να σε κάνουν να σωπάσεις Ti hanno ucciso per farti tacere
Επειδή είχες καταλάβει το κόλπο Perché avevi capito l’inganno
Τώρα κοιμήσου, δεν μπορείς να μιλήσεις άλλο Ora dormi, non puoi più parlare,
Αλλά οι σύντροφοί σου θα εκδικηθούν για σενα. Ma i compagni ti vendicheranno.

«Προοδευτικοί» και μεταρρυθμιστές »Progressisti» e recuperatori
Εμείς φτύνουμε τους λόγους σας Noi sputiamo sui vostri discorsi
Για τον Valpreda, τον Pinelli και για όλους εμάς. Per Valpreda Pinelli e noi tutti
Μόνο ένα πράγμα υπάρχει να κάνουμε. C’è soltanto una cosa da far.

Οι εργάτες στα εργοστάσια και έξω από αυτά, Gli operai nelle fabbriche e fuori
υπογράφουν την καταδίκη σας. Stan firmando la vostra condanna
Η εξουσία αρχίζει να τρίζει. Il potere comincia a tremare
Η δικαιοσύνη θα δικαστεί. La giustizia sarà giudicata.

Calabresi μαζί με τον Guida τον φασίστα, Calabresi con Guida il fascista
θυμηθείτε ότι τα χρόνια είναι μακρά. Si ricordi che gli anni son lunghi
Πρίν ή μετά κάτι θα σας συμβεί Prima o poi qualche cosa succede
που θα σας θυμίζει τον Πινέλλι. Che il Pinelli farà ricordar.

Εκείνη τη νύχτα στο Μιλάνο έκανε ζέστη. Quella sera a Milano era caldo
Τι ζέστη, τι ζέστη που έκανε. Ma che caldo che caldo faceva
– «Αστυνομικέ, άνοιξε λίγο το παράθυρο», Brigadiere apra un po’ la finestra
και ξαφνικά ο Πινέλι έπεσε… E ad un tratto Pinelli cascò.

[Υστερόγραφο: Για την ιστορία να προσθέσουμε ότι όσον αφορά τον στίχο της μπαλάντας «Calabresi μαζί με τον Guida τον φασίστα, θυμηθείτε ότι τα χρόνια είναι μακρά. Πρίν ή μετά κάτι θα σας συμβεί που θα σας θυμίζει τον Πινέλλι», ο Calabresi πυροβολήθηκε και έχασε τη ζωή του από ένοπλο τμήμα της αριστερής οργάνωσης Lotta Continua, τρία χρόνια μετά τα γεγονότα στην Piazza Fontana, στις 17 Μαίου του 1972. Kαι τέλος να ευχαριστήσουμε τους φίλους του κατειλημένου αυτοδιαχειριζόμενου κέντρου της οδού Transiti 28 [COAT28] στο Μιλάνο, για την άμεση βοήθεια στη μετάφραση των στίχων στα τραγούδια.]

Η Piazza Fontana, ο «τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού»