πόλις, πολίτης, πολιτεία, politia, polizia, Polizei, police
φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Στις ήδη υπάρχουσες πολλές εκκρεμότητες και αναβολές θα προσθέσουμε άλλη μία, αυτήν της εξέτασης των λέξεων πόλις και άστυ στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια – θα την ολοκληρώσουμε μόλις εξασφαλίσουμε χρόνο και διάθεση. Δεν βιαζόμαστε – έτσι κι αλλιώς το βασικό μας ενδιαφέρον είναι ο εντοπισμός και η διατύπωση ερωτημάτων από τη μια και η ενθάρρυνση φιλομαθών και ανοιχτόμυαλων μελετητών, ανδρών και γυναικών, να καταπιαστούν με αυτά.
Η διαπίστωση ότι απώτατη πηγή των λέξεων που δηλώνουν την αστυνομία σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες (polizia, police, Polizei) είναι η λέξις πόλις προκαλεί αμηχανία. Οφείλουμε λοιπόν να πούμε μερικά πράγματα για αυτήν την αμηχανία. Πως είναι δυνατόν από την πόλιν, από αυτό το ελληνικό θαύμα, από αυτό το αξεπέραστο πολιτικό επίτευγμα, από αυτή την εκθαμβωτική κορωνίδα του δυτικού πολιτισμού να προέρχονται οι λέξεις που δηλώνουν έναν κατασταλτικό μηχανισμό του Κράτους; Η αμηχανία αυτή επιτείνεται εάν σκεφτούμε ότι ο αρχικός πυρήνας του απολυταρχικού Κράτους ήταν η αστυνομία και ο στρατός – όλοι οι άλλοι θεσμοί συγκροτήθηκαν σταδιακά και αργότερα. Διατυπώνω την εξής σκέψη: εάν κάποια μέρα το Κράτος μείνει με έναν μηχανισμό, ο μηχανισμός αυτός θα είναι ο κατασταλτικός.
Η εικόνα που έχουμε σχηματίσει για την πόλιν, κατά συνέπεια και για την αρχαιοελληνική δημοκρατία, δεν ταιριάζει με την προέλευση της police από την πόλιν. Εάν η πόλις ήταν ένας χώρος ελευθερίας, πως είναι δυνατόν να προέρχεται από αυτή τη λέξη η polizia; Σε αυτό το ερώτημα είναι δυνατόν να δοθούν δυο απαντήσεις. Η polizia (Polizei, police) προέρχεται από την υστερολατινική politia, δηλαδή την αρχαία ελληνική πολιτεία. Πολιτεία όμως δεν σημαίνει ό,τι και η πόλις, οπότε δικαιολογείται η προέλευση της polizia από την politia (πολιτεία). Αυτή είναι η πρώτη απάντηση. Η άλλη: η πόλις δεν ήταν ένας χώρος ελευθερίας, οπότε δεν υπάρχει κανένα απολύτως πρόβλημα.
Ήταν ή δεν ήταν η πόλις ένας χώρος ελευθερίας;
Άλλοι ισχυρίζονται πως ήταν κι άλλοι πως δεν ήταν. Αυτοί που διατείνονται ότι ήταν διευκρινίζουν ότι ήταν ένας χώρος ελευθερίας για λίγους, όχι για όλους – για τους περισσότερους δεν ήταν. Δεν μπορούν να μας πουν, κατά κανένα τρόπο, ότι ήταν χώρος ελευθερίας για όλους! Για ποιούς λίγους ήταν χώρος ελευθερίας, για ποιούς περισσότερους δεν ήταν; Είναι δυνατόν ένας χώρος ελευθερίας για λίγους να είναι τελικά χώρος ελευθερίας γι” αυτούς τους λίγους;
Για να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα θα πρέπει να εξετάσουμε συνοπτικά τη σημασιολογική εξέλιξη της πόλεως και όλων των όρων που προέρχονται από αυτήν μέχρι την υστερολατινική politia. Υποστηρίζουμε ότι η αρχική σημασία της λέξης πόλις ήταν φρούριο, οχυρό, καταφύγιο και ότι αργότερα, κατά την αρχαϊκή εποχή, πήρε τη θέση της λέξης άστυ, και άρχισε να δηλώνει το ενδιαίτημα, το σύνολο των κατοικιών και των κατοίκων, ό,τι δηλώνει και σήμερα (η πόλη της Αλεξανρούπολης) . Γιατί όμως η λέξη “πόλις” εκτόπισε τη λέξη “άστυ';
Η απάντηση: η λέξη πόλις εκτόπισε τη λέξη άστυ διότι το άστυ οργανώθηκε ως πόλις, ως φρούριο, ως οχυρό. Να δυο νέα ερωτήματα; Ποια είναι η οργάνωση του φρουρίου; Γιατί το άστυ οργανώθηκε ως πόλις, ως φρούριο;
Η οργάνωση του φρουρίου, της πόλεως, είναι η οργάνωση της διαρκούς κατάστασης έκτακτης ανάγκης; Τι σημαίνει αυτο; Σημαίνει την παρουσία ενός διαρκούς κινδύνου, σημαίνει ότι συμβιώνεις, συνυπάρχεις με έναν επικίνδυνο εχθρό, την απειλή του οποίου αισθάνεσαι κάθε μέρα, ζεις δηλαδή με το φόβο, καθημερινά. Ποιος όμως είναι αυτός ο κίνδυνος, ποιος είναι αυτός ο εχθρός; Θα πιώ ένα καφεδάκι, θα καπνίσω ένα τσιγαράκι και θα συνεχίζω.
Κάπου στην “Πολιτεία” του ο Πλάτων αναρωτιέται: Τι θα γινόταν εάν ένας οίκος, δηλαδή η οικογένεια του δουλοκτήτη γαιοκτήμονα με τους δούλους του, απομακρυνόταν από την πόλιν και εγκαθίστατο στην ύπαιθρο; Δεν θα διέτρεχε σοβαρό κίνδυνο να σφαγιαστούν από τους δούλους; Ναι, θα σφαγιάζονταν, είναι βέβαιο, μας λέει ο Πλάτων. Ο λόγος που ζούμε μαζί, που έχουμε συγκροτηθεί σε πόλιν, είναι ο διαρκής, καθημερινός φόβος που νιώθουμε εξ αιτίας της ύπαρξης μεγάλου αριθμού δούλων. Η ανησυχία αυτή του Πλάτωνος, ο τρόμος θα έλεγα, μας παροτρύνει να διατυπώσουμε και μια θεωρία για τη γένεση της πόλεως. Οι διάσπαρτοι ανά την Αττική πλούσιοι και ισχυροί ποιμένες αναγκάστηκαν, όταν στράφηκαν προς τη καλλιέργεια της γης, να μετακινηθούν και να συγκατοικήσουν μόνο και μόνο για να αυξήσουν την ισχύ τους και να προστατευθούν απο τους πολύ περισσότερους από αυτούς δούλους. Εάν η ισχύς και ο πλούτος των ποιμένων εξασφαλίζονταν με την εκδίωξη και την εξόντωση των ποιμενικών γειτονικών γενών, τώρα η ισχύς τους εξασφαλίζεται μόνο με τη δίκην, με την συνεργασία και τον τερματισμό των καθημερινών και αλληλοκαταστροφικών συρράξεων. Η εγκατάλειψη του ποιμενισμού έχει ως αποτέλεσμα την εγκατάλειψη της ύβρεως και της άτης και την σύμπηξη σχέσεων συνεργασίας και αλληλοβοήθειας μεταξύ των γαιοκτημόνων δουλοκτητών. Τώρα, ο έχθρός δεν είναι ο γείτονας, τώρα ο γείτονας γίνεται σύμμαχος – εχθρός είναι άλλος, είναι οι δούλοι.
Η κατάσταση αυτή επιβεβαιώνεται από την πόλιν των Σπαρτιατών, την Λακεδαιμονιών πολιτείαν. Αποφεύγουμε να στρέψουμε το ερευνητικό μας βλέμμα προς τα εκεί διότι κάτι μας ενοχλεί. Εκεί, οι ελεύθεροι πολίτες είναι πολεμιστές και το μοναδικό τους καθήκον είναι η επιτήρηση των υποτελών Παραγωγών, των ειλώτων. Αυτό που διαμορφώθηκε εν μια νυκτί στη Σπάρτη με την κατάκτηση, με την υποδούλωση των αγροτών, για την Αθήνα και άλλες πόλεις ήταν μια μακροχρόνια διαδικασία, δύο περίπου αιώνων. Στα μέσα του 4ου αιώνα π. Χ. φτωχός θεωρούνταν κάποιος που δεν είχε τουλάχιστον έναν δούλο – το διαβάζουμε στον “Υπέρ Αδυνάτου” λόγο του Λυσία. Η εισαγωγή των δούλων στην παραγωγή επέτρεπε στους καλλιεργητές να αποδεσμευτούν από την παραγωγική εργασία και να ασχοληθούν με τον πόλεμο, ο οποίος με τη σειρά του εξασφάλιζε δούλους, η χρήση των οποίων ανανέωνε και ενδυνάμωνε την απομάκρυνση από την εργασία κοκ. Η διαδικασία αυτή γενικεύτηκε σε απόλυτο βαθμό στη ρωμαϊκή κοινωνία κι όταν η διαδικασία αυτή άγγιξε τα όριά της, η ρωμαϊκή κοινωνία παράκμασε και αποσυντέθηκε.
Δεν υπάρχει καμιά απολύτως αμφιβολία ότι η πόλις των Λακεδαιμονίων ήταν πράγματι ένα στρατόπεδο, ένας στρατώνας, μια διαρκής κατάσταση έκτακτης ανάγκης λόγω του διαρκούς φόβου, ενός φόβου που προέρχονταν από την αριθμητική υπεροχή των ειλώτων. Με την εγκατάσταση των ισχυρών γαιοκτημόνων στο άστυ, στην Αθήνα και αλλού, λόγω του μεγάλου αριθμού των δούλων , το άστυ οργανώθηκε ως πόλις, ως φρούριο, ως οχυρό, ως στρατόπεδο. Ο γαιοκτήμονας δουλοκτήτης ήταν κάτοικος της πόλης, ήταν πολίτης. Πολίτης σημαίνει ισχυρός Κύριος, θα μπορούσαμε να αποδώσουμε τη λέξη με τον όρο φρουριοκράτης. Πολίτης είναι μόνο ο άνδρας πολεμιστής, ο οπλίτης. Από τη λέξη πολίτης προέρχεται η λέξηπολιτεία: πολιτη-ίη> πολιτηΐη (ιωνική)>πολιτεία. Ο όρος πολιτεία δηλώνει την ιδιότητα του να είσαι πολίτης, του να είσαι ισχυρός Κύριος, πολεμιστής, οπλίτης. Διαβάζουμε τη λέξη πρώτη φορά στον Ηρόδοτο και υποθέτουμε ότι θα πρέπει να πλάστηκε στις αρχές του 5ου π. Χ. αιώνα, ίσως και νωρίτερα – μόνο που δεν το γνωρίζουμε. Η μεταγένεστερη σημασιολογική εξέλιξη του όρου κινείται μέσα στα πλαίσια της αρχικής σημασίας.
Η πολιτεία δηλώνει έμμεσα ότι προϋπόθεση της ελευθερίας του πολύ μικρού αριθμού των πολιτών είναι η ανελευθερία του πολύ μεγάλου αριθμού των δούλων. Η ελευθερία και η ανελευθερία είναι οι δυο όψεις του ίδιου νομίσματος, η μία δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς την άλλην. Και δεν είναι μόνο οι δούλοι: είναι και οι γυναίκες και τα παιδιά και οι ξένοι (μέτοικοι). Η ελευθερία όμως που προϋποθέτει την ανελευθερία είναι ελευθερία; Πως είναι δυνατόν οι ελεύθεροι να ζουν σε μια κατάσταση διαρκούς τρόμου – η παρανοϊκή ελευθερίαείναι ελευθερία;
Ο όρος πολιτεία λοιπόν δηλώνει μια συγκεκριμένη, ιστορικά καθορισμένη μορφή Κυριαρχίας. Δεν παραξενευόμαστε λοιπόν που απόκτησε, μεταξύ των άλλων, και τις σημασίεςp του Κράτους αλλά και της διακυβέρνησης, του ελέγχου της κοινωνίας από μια μειονότητα πολιτών. Με αυτή τη σημασία υιοθετήθηκε ο όρος πολιτεία στην ύστερη λατινική (ύστερος μεσαίωνας, politia), δίπλα στην civitas, που σήμαινε ό,τι αρχικά και η αρχαιοελληνική πολιτεία. H politia είναι η κυβέρνηση, είναι η επιτήρηση, είναι η επιβολή της τάξης του οχυρού, του φρουρίου, του στρατοπέδου, της πόλεως.
Μιας και η βασική μέριμνα της κυβέρνησης των μεσαιωνικών πόλεων ήταν η επιβολή της τάξης, η politia (η κυβέρνηση) απόκτησε και τη σημασία της βασικής μέριμνας, της επιβολής της τάξης (polizia, Polizei, police).
πηγή:
http://www.badarts.gr/2012/04/%CF%80%CF%8C%CE%BB%CE%B9%CF%82-%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B5%CE%AF%CE%B1-politia-polizia-polizei-police/#comments