Η κριτική του Διαφωτισμού και ο … Μίλτος Σαχτούρης!
κόλαση
με τόσο φως![]()
δεν το περίμενα
στρίβοντας στη γωνιά
ν’ αντικρίσω
το μαύρο κόκκινο
με τόσο φως
δεν το περίμενα
στρίβοντας στη γωνιά
ν’ αντικρίσω
το μαύρο κόκκινο
Μίλτος Σαχτούρης
“Ανέκαθεν ο διαφωτισμός, με την ευρύτερη έννοια της προοδεύουσας σκέψης, επεδίωκε να απελευθερώσει τους ανθρώπους από τον φόβο και να τους κάνει κυρίαρχους. Αλλά η εντελώς φωτισμένη γη ακτινοβολεί από το κακό που θριαμβεύει παντού”.
“Η διαλεκτική του Διαφωτισμού” – Αντόρνο – Χόρκχάιμερ
Ο νεωτερικός κόσμος, που ξεπήδησε με το Διαφωτισμό και θεμελιώθηκε πολιτικά με τη Γαλλική Επανάσταση, δείχνει ολοένα και περισσότερο να ζει την επιθανάτια αγωνία του. Μια αγωνία που ξεκίνησε από τη στιγμή που η νέα κοινωνία που επαγγελλόταν ο Διαφωτισμός, μαζί με τα υλικά της “απελευθέρωσής της”, γέννησε τα ίδια τα σπέρματα της νέας υποδούλωσης και της κρίσης της.
Η απο-ιεροποίηση των πάντων ως τίμημα κάθε προόδου, η απομάγευση του κόσμου (κατά Μάξ Βέμπερ) ως προϋπόθεση για την ανάδυση του”ορθολογισμού” και εντέλει της κερδοσκοπικής σύλληψης του καπιταλισμού, πλημμύρισε κάθε απόπειρα “απελευθέρωσης”. Είτε από “δεξιά”, είτε από “αριστερά”. Ο Διαφωτισμός παρεκτρέπεται στην εργαλειακή ορθολογικότητα και το χρησιμοθηρικό πνεύμα της μοντέρνας τεχνικής. Σημασία δεν έχει να καταλάβουμε γιατί λειτουργούν τα πράγματα, αλλά μόνο πως λειτουργούν. Δεν έχει σημασία γιατί δημιουργήθηκε το εργαλείο, αλλά μόνο το πώς λειτουργεί για να φέρει αποτέλεσμα, κέρδος. Ο αριθμός, η ποσότητα, η μεγέθυνση γίνεται κανόνας του Διαφωτισμού. Αυτό που αναζητούν οι άνθρωποι από τη φύση η “χρησιμότητά” της. Πως να εδραιώσουν την κυριαρχία πάνω της και πάνω στους άλλους ανθρώπους.
“Ο μύθος γίνεται διαφωτισμός και η φύση καθαρή αντικειμενικότητα”. Η πραγμοποίηση των σχέσεων, η κατάργηση κάθε παράδοσης και ρίζας, ο κατακερματισμός των αξιών, η γραφειοκρατία και η τεχνοκρατία ήδη είναι τα “φιλελεύθερα” προτάγματα που περικυκλώνουν τον ανθρωπολογικό τύπο των καιρών. Είναι “συστήματα αξιών” που αποτελούν τη νέα “μυθολογία” του νεωτερικού κόσμου σε κρίση. Ο “μονοδιάστατος άνθρωπος” του Μαρκούζε, είναι τα όρια του νεωτερικού κόσμου, τόσο από μια ατομικιστική δεξιά, όσο και από μια “ελευθεριάζουσα ατομικιστική αριστερά”. Η νεωτερικότητα είναι ήδη και αυτή μια “παράδοση” που σκίζει τον άνθρωπο στις αντιφάσεις του και μάλιστα χωρίς ένα πνευματικό αποκούμπι, εκτός ίσως από τηλατρεία της Τεχνικής και την ειδωλολατρεία του εμπορεύματος.
Τα ελκυστικά χαρακτηριστικά του Διαφωτισμού, οι “φιλελεύθερες” ιδέες, ομογενοποίησαν την κοινωνία και δρομολόγησαν μια ενιαία ανθρωπολογική ερμηνεία του κόσμου που εντέλει κατέληξαν στην αποθέωση του ατομικισμού(αριστερού και δεξιού).
Την ίδια στιγμή της κρίσης, όλοι ζητούν περισσότερο “Διαφωτισμό”, αναπαράγοντας την κρίση που οι
«Ο ίδιος ο μύθος είναι ήδη διαφωτισμός και ο διαφωτισμός μετατρέπεται σε μυθολογία.»
Πρόκειται για μια βαθιά αντιδημοκρατική αντίληψη των πραγμάτων, που έχει τις ρίζες της στην Πολιτεία του Πλάτωνα και πρεσβεύει ότι μόνο οι γνωρίζοντες μπορούν να έχουν πολιτική άποψη. Αυτό ήταν και το όραμα του Μαρξ για την κομμουνιστική ουτοπία, όπου τη διακυβέρνηση των ανθρώπων θα αντικαθιστούσε η διαχείριση των πραγμάτων. Καλό θα είναι όμως να είμαστε καχύποπτοι απέναντι σε τέτοιες απόψεις, αφού καταργούν τον πολιτικό ανταγωνισμό, την ουσία της ίδιας της πολιτικής. Από την άλλη πλευρά, ο απόλυτος λαϊκισμός, μια κοινωνία δηλαδή σε συνεχή κινητοποίηση, χωρίς καμία θεσμική σταθερότητα δεν αποτελεί τίποτε λιγότερο από μία συνταγή χάους».
Αυτή η εξαγορά και καθυπόταξη του φυσικού κόσμου των αντικειμένων από το υποκείμενο μέσω ενός «πονηρού», εργαλειακού λόγου, που ενυπάρχει σε κάθε θυσιαστήρια πράξη, στρέφεται εν τέλει και ενάντια στο ίδιο το υποκείμενο το οποίο καλείται να ενδοβάλει τη θυσία και να εξαπατήσει την ίδια του τη φύση, προκειμένου να υπακούσει στην αρχή της αυτοσυντήρησης. Όπως ο Οδυσσέας, προκειμένου να εξαπατήσει και να καθυποτάξει το φοβερό αυτό στοιχειό της φύσης, τον Κύκλωπα, καλείται να απαρνηθεί τον εαυτό του αυτοαποκαλούμενος ως «Κανένας», έτσι και ο δυτικός άνθρωπος καλείται να απαρνηθεί τον εαυτό του στο όνομα της αρχής της αυτοσυντήρησης και της εργαλειακής ορθολογικότητας, καλείται επομένως να εξομοιώσει τον εαυτό του με τον κόσμο των αντικειμένων και να τον καθυποτάξει.
ιδιαίτερα με την καχυποψία του απέναντι στη «ψυχολογία του Εγώ» και κάθε συναφούς ψυχολογίας που ταυτίζει την θεραπεία με την οικοδόμηση ενός απαρτιωμένου εγώ
Κατακτά την ταυτότητα του μέσω μιας αυτοεπιβαλλόμενης παραίτησης μέσω της οποίας απομακρύνει τους κινδύνους αλλά ταυτόχρονα αποχαιρετά την ενότητα με τη φύση , την εξωτερική και την εσωτερική, όπως παραστατικά μας δείχνει το περιστατικό του Οδυσσέα που ακούει τις Σειρήνες, δεμένος στο κατάρτι. Οι άνθρωποι λοιπόν διαμορφώνουν την ταυτότητα τους μαθαίνοντας να κυριαρχούν πάνω στην εξωτερική φύση, καταπιέζοντας ταυτόχρονα την εσωτερική τους φύση.
Ο δυισμός υποκειμένου/αντικειμένου λοιπόν είναι, κατά τη Σχολή της Φρανκφούρτης (όσο και κατά τον Χάιντεγγερ), η βάση της αντίληψης του Διαφωτισμού για τη φύση ως ένα σύνολο ανταλλάξιμων μονάδων και της αντίστοιχης εργαλειακής της χειραγώγησης. Α
Στο έργο αυτό καταβάλλεται προσπάθεια να εξηγηθεί η προσχώρηση της ανθρωπότητας στη βαρβαρότητα, παρά τις δυνατότητες και τις υποσχέσεις του Λόγου, από τον Διαφωτισμό κι έπειτα, για μια κοινωνία χωρίς αδικία. Εξαρχής οι Αντόρνο και Χορκχάιμερ αναδεικνύουν την αμφισημία του ίδιου του Λόγου, ο οποίος μαζί με τις υποσχέσεις έφερε εξαρχής τα σημεία της αυτοκαταστροφής του. Πρέπει όμως να τονίσουμε, προς αποφυγή παρεξηγήσεων, ότι δεν εκπίπτουν στον ανορθολογισμό.
«ό,τι δεν θέλει να συμμορφωθεί με το κριτήριο της υπολογισιμότητας και της χρησιμότητας είναι για το διαφωτισμό ύποπτο».
«επιχειρείται να αποκατασταθεί αρνητικά, με αναφορά στον ανθρώπινο πόνο, στη στέρηση και την αδικία, μέσα από τις οποίες συγκροτήθηκαν οι σύγχρονες εξορθολογισμένες δομές κατεξουσιασμού και διαχείρισης των κοινωνιών και της φύσης».[7] Δεν εφησυχάζουν σε μια καταφατική ολότητα που μπορεί να ερμηνεύει διϊστορικά την πραγματικότητα αλλά αναφέρονται στο συγκεκριμένο το οποίο αντιπαραθέτουν στις καθολικές αξιώσεις του Λόγου, ανασύροντας, μέσα από την αντίφασή τους, την αληθινή όψη της πραγματικότητας.
«Η κυριαρχία του ανθρώπου δεν έχει σαν μοναδικό αποτέλεσμα την αποξένωση του από τα αντικείμενα πάνω στα οποία κυριαρχεί: με την πραγμοποίηση του πνεύματος, οι σχέσεις του ανθρώπου με τους άλλους- αλλά και με τον εαυτό του- μοιάζουν σαν μαγεμένες.»
Με αυτόν τον τρόπο η δραπέτευση από την κατάρα των μυθικών δυνάμεων δεν ήταν παρά ο δρόμος για την επιστροφή τους, για την αιώνια επιστροφή του παρόντος ενάντια στην δυναμική δυνατότητα της ιστορικής εξέλιξης.
Ο Σαχτούρης είναι ποιητής του κλειστού χώρου, αντιηρωικός, εκφραστής και απολογητής της κατακερματισμένης και καθημαγμένης ανθρώπινης ύπαρξης. Απορρίπτει την παραδοσιακή γραφή και στρέφεται στον συμβολισμό και τον υπερρεαλισμό. Διαφοροποιείται από τους σύγχρονους ομοτέχνους του, επειδή οικοδομεί το έργο του με εφιαλτικές εικόνες και σύμβολα, που πλησιάζουν περισσότερο τον εξπρεσιονισμό.
Υπερτονίζει το παράλογο, ενώ από τον Υπερρεαλισμό από τον οποίον ξεκίνησε, κρατά τη φαντασία και την παραίσθηση, όχι όμως και τη συνειρμική εκφορά του λόγου. Είναι ποιητής του ατομικού άγχους, αλλά μέσα στο έργο του είναι διάσπαρτος ο απόηχος του άγχους μιας ολόκληρης εποχής. Κι όμως, η ποίησή του δεν είναι απαισιόδοξη. Ο δημιουργός της ομολογεί «Πάντα θα ‘χουμε ανάγκη από ουρανό».
Mίλτος Σαχτούρης
Στιγμές
ο εραστής
άρρωστο ψάρι
όπου να ’ναι
θα πέσει
στον ουρανό
άρρωστο ψάρι
όπου να ’ναι
θα πέσει
στον ουρανό
κόλαση
με τόσο φως
δεν το περίμενα
στρίβοντας στη γωνιά
ν’ αντικρίσω
το μαύρο κόκκινο
με τόσο φως
δεν το περίμενα
στρίβοντας στη γωνιά
ν’ αντικρίσω
το μαύρο κόκκινο
Ο Αντόρνο μαζί με τον Χορκχάιμερ το 1965
τη νύχτα
κλεισμένος
σε κλουβιά βροχής
σιγά σιγά
με θανατώνουν
τα πουλιά
κλεισμένος
σε κλουβιά βροχής
σιγά σιγά
με θανατώνουν
τα πουλιά
και το πρωί
αν τα πουλιά που μου στέλνει
ο Θεός
είναι πάλι μαύρα
τα βάφω
πράσινα
κίτρινα
κόκκινα
αν τα πουλιά που μου στέλνει
ο Θεός
είναι πάλι μαύρα
τα βάφω
πράσινα
κίτρινα
κόκκινα
όμως μια μέρα
θά ’ρθει μια συννεφιά
παντοτινή![Η διαλεκτική του διαφωτισμού]()
θά ’ρθει μια συννεφιά
παντοτινή
κυπαρίσσι
κόκκινο
δέρμα
της ψυχής
κόκκινο
δέρμα
της ψυχής
ένα γλυκό χέρι
σπασμένο
πεταγμένο
στις πέτρες
στο δρόμο
στο χάος
σπασμένο
πεταγμένο
στις πέτρες
στο δρόμο
στο χάος
καληνύχτα