ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΑΠΟΜΕΓΕΘΥΝΣΗ
[Δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών, 12 Αυγούστου 2014]
Γιώργος Ν. Οικονόμου
Δρ Φιλοσοφίας
ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΑΠΟΜΕΓΕΘΥΝΣΗ
Ακόμη ένας όρος έχει μεταφρασθεί ατυχώς στα ελληνικά, ό όροςdécroissance (degrowth) ως «αποανάπτυξη», ενώ το σωστό θα ήταν απομεγέθυνση. Ο όρος «ανάπτυξη» αποδίδει συνήθως τον όροdéveloppement (development). Όμως η μεγάλη σύγχυση δεν είναι τόσο στον όρο όσο στη χρήση του περιεχομένου του και στη σχετική συζήτηση για το πολιτικό πλαίσιο εντός του οποίου μπορεί να υπάρξει η οικονομική απομεγέθυνση. Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά, στηριζόμενοι στις θέσεις ενός θεωρητικού της απομεγέθυνσης, του Serge Latouche.
Η πρόταση της απομεγέθυνσης, κατά τον Λατούς, σημαίνει, κατ’ αρχάς ρήξη με τις βασικές αρχές του καπιταλισμού, ρήξη με τη διαρκή οικονομική μεγέθυνση, με τη συνεχή αύξηση της παραγωγικότητας και με τον καταναλωτισμό. Σημαίνει επίσης την ταυτόχρονη αναδιοργάνωσητης ζωής σε εντελώς καινούργιες «αξίες», όπως η ολιγάρκεια, η αλληλεγγύη, το μέτρο, ο αυτοπεριορισμός, το μοίρασμα. Τα δύο αυτά στοιχεία, η ρήξη και η αναδιοργάνωση, είναι ο μόνος τρόπος για να αποτραπεί η επαπειλούμενη οικολογική και ανθρωπιστική καταστροφή. Κατά τον Λατούς η κοινωνία της απομεγέθυνσης δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την έξοδο από τον καπιταλισμό. Την έξοδο αυτή δεν την εννοεί στο παραδοσιακό πλαίσιο των κομμουνιστικών, σοσιαλιστικών και μαρξιστικών κομμάτων, αλλά ταυτίζει την πρόταση της απομεγέθυνσης με μία πολιτική πρόταση, που συνίσταται στη δημιουργία συμβιωτικών, αυτόνομων και οικονόμων κοινωνιών και ως τέτοια εντάσσεται στην προσπάθεια «εκδημοκρατισμού» και «οικολογικής δημοκρατίας».
Το ζήτημα που ανακύπτει είναι τι εννοεί ο Latouche με τους όρους «εκδημοκρατισμό» και «οικολογική δημοκρατία». Όπως φαίνεται δεν εννοεί ένα καθεστώς άμεσης δημοκρατίας ούτε την απόρριψη του αντιπροσωπευτικού πολιτεύματος, το οποίο θεωρεί ότι είναι «αντιπροσωπευτική δημοκρατία», αν και μία φορά λέει πως «μάλλον θα έπρεπε να το αποκαλούμε ολιγαρχία». Εννοεί ορισμένες «διευθετήσεις της αντιπροσώπευσης», όπως το δικαίωμα ανάκλησης των εκλεγμένων, η οργάνωση γενικών συνελεύσεων, το δημοψήφισμα από λαϊκή πρωτοβουλία, η προσφυγή στην άμεση συμμετοχή σε ορισμένες περιπτώσεις (όπως οι συμμετοχικοί προϋπολογισμοί του Πόρτο Αλέγκρε). Όμως αυτά αποτελούν στοιχεία της άμεσης δημοκρατίας χωρίς να την εξαντλούν. Επί πλέον, ο Λατούς, αν και επικαλείται διαρκώς τον Κορνήλιο Καστοριάδη για να στηρίξει τις απόψεις του, ασκεί μία βιαστική και επιπόλαιη κριτική στην αντίληψη του Καστοριάδη για την άμεση δημοκρατία καθώς και στην αθηναϊκή δημοκρατία.
Γράφει λ.χ. πως στην αρχαία Αθήνα στις αποφάσεις συμμετείχαν λιγώτερα από 400 άτομα, πράγμα που είναι ανακριβές. Λανθασμένη είναι επίσης η άποψή του πως ο αθηναϊκός δήμος «παρατούσε τεμπέλικα ή απερίσκεπτα τις υποθέσεις σε διασημότητες και δημαγωγούς». Τάσσεται επίσης υπέρ του αντιπροσωπευτικού πολιτεύματος με το ασθενές επιχείρημα «επειδή αυτό αποτελεί πλέον τμήμα της παράδοσής μας»! Όμως και άλλα στοιχεία αποτελούν μέρος της παράδοσής μας (αποικιοκρατία, καπιταλισμός, μεγέθυνση, ανισότητες, αυταρχισμοί) αλλά προσπαθούμε να τα αλλάξουμε.
Τα βασικά ερωτήματα που εγείρονται εν προκειμένω είναι ποιος θα αποφασίσει για την κοινωνία της απομεγέθυνσης και πώς αυτή θα πραγματοποιηθεί; Μπορούν οι ανακλητοί αντιπρόσωποι να αποφασίζουν γι’ αυτήν; Και ποιος θα θεσπίσει τους ανακλητούς αντιπροσώπους, τις γενικές συνελεύσεις και τις άλλες «διευθετήσειςτης αντιπροσώπευσης»; Δεν προϋποτίθενται η θέληση και ο αγώνας των ανθρώπων; Δεν έχει, δηλαδή, προτεραιότητα ο πολιτικός αγώνας και η πολιτική συνείδηση της κοινωνίας ως συνόλου; Δηλαδή μία ενημερωμένη και διαβουλευόμενη κοινωνία, μία δημοκρατική κοινωνία; Αυτό είναι εμφανές στο κεντρικό ζήτημα, το οποίο έθεσε ο Καστοριάδης, και το επαναλαμβάνει ο Λατούς: πού θα κατευθύνεται το κοινωνικό ή εθνικό προϊόν; Πόσο μέρος στην κατανάλωση, στην παιδεία, πόσο στις επενδύσεις; Αυτό, όπως και το γενικώτερο ζήτημα της απομεγέθυνσης, δεν μπορούν να το απαντήσουν οι «διευθετήσεις της αντιπροσώπευσης», απαιτεί μία γενική απόφαση από την κοινωνία.
Οι διευθετήσεις του Latouche, προσεγγίζουν ένα «μεικτό» σύστημα, κάτι σαν το Ελβετικό ή διευρυμένο έστω. Όμως στην Ελβετία ούτε έχουν αποφασίσει για απομεγέθυνση ούτε κάν αυτή υπάρχει ως πρόταγμα. Αυτά όλα σημαίνουν πως οι «διευθετήσεις της αντιπροσώπευσης», καλές κατά τα άλλα και ευκταίες, δεν αρκούν για τον προσανατολισμό προς την απομεγέθυνση. Τα ερωτήματα αυτά και άλλα επίσης, που δημιουργήθηκαν από το πρώτο βιβλίο του, επεχείρησε ο Λατούς να διευκρινίσει σε επόμενο βιβλίο, προσεγγίζοντας τις πολιτικές προτάσεις του στον οικοσοσιαλισμό και εμμέσως σε μία αυτοδιευθυνόμενη κοινωνία. Όμως και πάλι δεν ξεκαθαρίζει τα ζητήματα του πολιτεύματος και της προτεραιότητας του στόχου. Προέχει δηλαδή το πολιτικό ή το οικονομικό;
Ακόμη και όταν από άλλους αναφέρεται η αντικαπιταλιστική απομεγέθυνση μαζί με την άμεση δημοκρατία, χωρίς να διευκρινίζεται η σχέση τους, δημιουργείται σύγχυση ως προς την προτεραιότητα του στόχου. Η προτεραιότητα της εξόδου από τον καπιταλισμό – προϋπόθεση για την απομεγέθυνση - δημιουργεί τον κίνδυνο του οικονομισμού, στον οποίο εγκλωβίσθηκαν τα σοσιαλιστικά, κομμουνιστικά και μαρξιστικά κόμματα και απέτυχαν. Για το δημοκρατικό πρόταγμα προέχει το πολιτικό ζήτημα και έπονται οι οικονομικές διευθετήσεις Χρειάζεται ριζικός μετασχηματισμός και αλλαγή του αντιπροσωπευτικού συστήματος, η δημιουργία μίας δημοκρατικής κοινωνίας στην οποία οι ενημερωμένοι και ενεργοί πολίτες θα αποφασίσουν για την μετακαπιταλιστική κοινωνία και συνεπώς για την κοινωνία της απομεγέθυνσης και της λιτής αφθονίας.