Στον λαβύρινθο της παρακμιακής ελληνικής πραγματικότητας
Το εξουσιαστικό ταξικό σύστημα και η κυρίαρχη αστική-καπιταλιστική ιδεολογία παραμορφώνουν την πραγματικότητα στα μάτια των ανθρώπων, έτσι ώστε να αναπαράγεται η κυριαρχία και η εκμετάλλευση. Πέρα όμως από την παραμόρφωση της εικόνας του κόσμου, συντελείται και ένα εξίσου σοβαρό έργο, μέσω των ιεραρχικών θεσμών, των συμβόλων και των τελετουργιών: η στρέβλωση των κοινωνικών δομών, και άρα των ανθρώπινων σχέσεων, του πολιτικού συστήματος, των πολιτισμικών διεργασιών. Όπως επίσης η γενικευμένη αλλοτρίωση των διαπροσωπικών σχέσεων και του ίδιου του εαυτού, του κάθε ξεχωριστού ανθρώπου-προσώπου. Το στοιχείο αυτό παίρνει ακόμα πιο παραμορφωτικές και υπερβολικές διαστάσεις στην ελληνική κοινωνική οργάνωση.
Οι λόγοι είναι ιστορικοί και πολιτισμικοί: ήδη από τη δημιουργία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους υπήρχαν ισχυρότατες αντιδράσεις από τα τοπικά συμφέροντα και τους κοτζαμπάσηδες στη συγκρότηση ενός σύγχρονου αστικού και κεντρικού κρατικού συστήματος, με γνώμονα το κοινό καλό (έστω με ταξικά φίλτρα). Τα αποτελέσματα είναι γνωστά: ο Καποδίστριας εκτελέστηκε από τους Μαυρομιχάληδες και έκτοτε πολιτικοί ηγέτες και ήρωες έγιναν παρακρατικοί και διεφθαρμένοι σατράπηδες εξουσιαστές. Η κατακερματισμένη και τοπικιστική-οικογενειοκρατική ελληνική κοινωνία δεν άντεχε τις αλλαγές και τον τυπικό-ορθό λόγο στην κοινωνικοπολιτική οργάνωση και ζωή.
Μετά από τόσες δεκαετίες αναχρονισμού, στρεβλώσεων και αγκυλώσεων στην κοινωνική και πολιτική ζωή ερχόμαστε στο τραγικό σήμερα. Μια ανίκανη εξουσία κυβερνά μεταπολιτευτικά μια ανίκανη, συντηρητική, ανεπαρκή, ανασφαλή και με χαμηλή αυτοεκτίμηση μάζα ανθρώπων. Πρόκειται πραγματικά για μια τραγωδία που βιώνουμε όλοι σε αυτήν τη χώρα. Μια κάστα πολιτικών γραφειοκρατών που εξυπηρετούσε ανέκαθεν τα συμφέροντα τα δικά της και των αφεντικών της, των καπιταλιστών. Μια εξουσία με διεφθαρμένους πολιτικούς, χωρίς καμιά αξιοκρατία που διορίζουν τους ψηφοφόρους που έχουν μέσο και όχι τους ικανούς, τους άξιους και αδιάφθορους, που αναρριχώνται στην ιεραρχία οι πιο προβληματικοί, διεστραμμένοι, γλείφτες και παρανοϊκοί. Που όλοι τα παίρνουν όπως και απ’ όπου μπορούν.
Και από την άλλη, οι άνθρωποι στη βάση της πυραμίδας, οι εργαζόμενοι, οι καταπιεσμένοι. Ανασφαλείς, φοβούνται και τη σκιά τους, θαυμάζουν, φθονούν και φοβούνται ταυτόχρονα την εξουσία. Ανίσχυρες μονάδες, εγωιστές και ματαιόδοξοι, βολεμένοι, άλλοι πατούν επί πτωμάτων για να επιβιώσουν και να ανελιχθούν στην πυραμίδα, φτιάχνουν συντεχνίες, συνδικαλίζονται για τα μικροαστικά συμφέροντά τους. Νιώθουν ότι δεν αξίζουν, ότι είναι άσχετοι, ότι όλοι θέλουν το κακό τους, για αυτό δεν θέλουν αξιολόγηση, ακόμη και αν αξιολογούν ανθρώπους και μάλιστα νέους και παιδιά. Βρίσκουν ένα σωρό προφάσεις και ιδεολογήματα για να καλύψουν τις προκαταλήψεις και τις ιδεοληψίες τους. Είναι μέτριοι και απλοί άνθρωποι, δεν φταίνε σε τίποτα, άσχετα αν ανέχονται όλα αυτά που γίνονται γύρω τους. Κατά τα άλλα δεν έχουν βλάψει κανέναν. Οι ίδιοι ίσως όχι, αλλά σίγουρα έχουν δει δίπλα τους άλλους να το κάνουν, ανώτερους ή συναδέλφους τους, δεν έχει σημασία. Άρα έχουν ευθύνη, τρέφουν με τον τρόπο τους το σύστημα, σιωπηλά, κρυφά, ύπουλα, και ίσως δεν το καταλαβαίνουν κιόλας. Τόσο ισχυρά άλλοθι πλάθουν στο κεφάλι τους, που μπορεί να νομίζουν ότι είναι αριστεροί και επαναστάτες από πάνω.
Με όλες αυτές τις στρεβλώσεις και διαστρεβλώσεις αναρωτιόμαστε πώς φτάσαμε ως εδώ ως κοινωνία, ως άνθρωποι. Αυτή είναι η παρακμιακή ιδιαιτερότητα της ελληνικής κοινωνίας, των ελλήνων ανθρώπων.
Οι πάνω και οι κάτω παγιδευμένοι σε αξεδιάλυτο κόμπο, πνίγονται σιγά-σιγά από μόνοι τους. Ο γόρδιος δεσμός του πολιτισμού του νεοέλληνα νεόπλουτου, που τώρα μισεί τους πάντες γιατί κήρυξε πτώχευση. Πώς λοιπόν θα λυθεί; θα κοπεί; Για να γίνει κάτι τέτοιο χρειάζονται σίγουρα εκείνες οι ισχυρές μονάδες, οι προσωπικότητες και οι μειοψηφίες που θα κάνουν τη διαφορά και που είναι συνειδητά έξω από το σύστημα, που θα ξεκολλήσουν τον κόσμο, τους απλούς ανθρώπους. Πάντα υπήρχαν απλοί άνθρωποι, από παλιά, που ήθελαν την αλλαγή, τη δικαιοσύνη και την αξιοκρατία. Αλλά τους έτρωγε η μιζέρια, η παράδοση, οι προκαταλήψεις, οι απογοητεύσεις από ένα τόσο σάπιο σύστημα που δεν διστάζει να σκοτώνει τα καλύτερα παιδιά του, ακόμη και να αυτοκαταστρέφεται, για να επιβιώνει – ή τουλάχιστον να μην επιβιώνουν οι γνήσιοι και αληθινοί άνθρωποι, αυτοί που δίνουν τα πάντα για τους άλλους και για μια καλύτερη κοινωνία και ανθρωπότητα. Και ας χαθούμε στην άβυσσο. Καλύτερα από το να επικρατήσουν οι καλοί και οι σωστοί, οι αγνοί και αθώοι, οι διαφωτιστές, οι πραγματικοί δάσκαλοι και ηγέτες, οι καθοδηγητές που θυσιάζουν τον εγωισμό τους, τη ζωή τους, την καλοπέρασή τους, την περιουσία τους για το κοινό καλό και τον άνθρωπο. Παρά τον πόλεμο που έκαναν στον Καποδίστρια – για να επανέλθουμε στο αρχικό παράδειγμά μας – πολύς λαός τον υποστήριζε, χιλιάδες έκλαψαν με τον θάνατό του. Έκλαψαν, γιατί για μια ακόμα φορά απογοητεύτηκαν, προδόθηκαν, έχασαν τις ελπίδες τους.
Ο ρόλος των θεσμών-«ιδεολογικών μηχανισμών»
Οι θεσμοί και οι τελετουργίες σε όλη τη διάρκεια ζωής του ανθρώπου τον αλλοτριώνουν, τον καθορίζουν, τον διαμορφώνουν ως ύπαρξη. Πώς μπορείς να επαναστατήσεις, πώς μπορείς να είσαι αριστερός, αντιεξουσιαστής, αναρχικός, επαναστάτης όταν έχεις αποδεχτεί το σχολείο, όταν έχεις πάει στο στρατό, όταν παντρεύεσαι και μάλιστα με θρησκευτικό γάμο, όταν γίνεσαι ακαδημαϊκός με το κύρος-εξουσία που συνεπάγεται μια τέτοια θέση-ρόλος; Μόνο όταν είσαι εξαιρετική-γνήσια συνείδηση και σε εξαιρετικές-ευνοϊκές συγκυρίες. (Να πάλι πώς προκύπτει εδώ το ζήτημα των προσωπικοτήτων και των καταλυτικών μειοψηφιών.) Πώς μπορείς να είσαι δάσκαλος και γονιός σε μια τυπική-εξουσιαστική οικογένεια, δηλαδή παιδονόμος και θεματοφύλακας «ορίων» και κανόνων, και να επαναστατείς; Ναι, οι κανόνες και τα όρια χρειάζονται, σύμφωνα με την ψυχολογία καλύτερα να έχεις κανόνες και όρια, καλύτερα να είσαι αυταρχικός από το να είσαι χύμα και πλαδαρός, καλύτερα να υπάρχει το πατρικό – και όχι μόνο το μητρικό – πρότυπο. Γιατί έτσι προκαλείς σύγχυση στην προσωπικότητα του παιδιού. Αλλά πρέπει να έχουμε παράλληλα την υποψία ότι η ανθρώπινη ύπαρξη δεν φυλακίζεται-περιορίζεται σε όρια και κανόνες, διότι είναι άπειρη (και άχρονη-αναλλοίωτη). Άρα με το να εμμένουμε προσκολλημένοι στον νόμο και την τάξη γινόμαστε πιο φτωχοί ως ανθρώπινες υπάρξεις-ουσίες. Εξάλλου οι νόμοι αλλάζουν, δεν είναι αμετάβλητοι, τόσο στη φύση όσο και στην κοινωνία. Εξαρτάται από την ματιά κάθε φορά της συνείδησης του συμμέτοχου παρατηρητή.
Η ανθρώπινη ύπαρξη αναπνέει μόνο σε περιβάλλον ελευθερίας, αυτή είναι το οξυγόνο της. Το βαθύτερο νόημά του ανθρώπου είναι αυτή η υπαρξιακή ελευθερία, η αυταξία και η αξιοπρέπεια του προσώπου. Η ελευθερία δεν επιβάλλεται, η ύπαρξη δεν φυλακίζεται, δεν καταπιέζεται. Μόνη της πρέπει να συνειδητοποιήσει ποιο είναι το σωστό και να το πράξει, να ζητήσει την ελευθερία της, που πηγάζει πρώτα απ’ όλα από μέσα της.
Τα παραπάνω έχουν και μια προσωπική βιωματική χροιά. Όταν από ιδιωτικός υπάλληλος και κατά περιόδους άνεργος γίνεις κάποια στιγμή έγινα δημόσιος υπάλληλος, με τον καιρό, αρχίζεις να νιώθεις διαφορετικά σε σχέση με την προηγούμενη κατάστασή σου. Ο ιδεολογικός-συμβολικός ρόλος της θέσης σου σε καθορίζει: προνομιούχος και ανώτερος (ή πιο άξιος) σε σχέση με άλλους ανθρώπους. Μετά κάνεις ένα μεταπτυχιακό και στη συνέχεια και διδακτορικό. Στην αρχή το κάνεις για δική σου βελτίωση και αναζήτηση γνώσης. Σταδιακά όμως, νιώθεις το συμβολικό βάρος του τίτλου, νιώθεις ότι ξεχωρίζεις, φαντασιώνεσαι πώς θα είσαι με το ντοκτορά, ότι οι άλλοι θα σε σέβονται, θα σε βλέπουν διαφορετικά, θα έχεις κύρος. Στην αρχή αυτό είναι ανεπαίσθητο, ασυνείδητο. Μετά, ίσως καταλάβεις την παγίδα στην οποία έχεις πέσει: ότι σταδιακά γίνεται νοοτροπία, επηρεάζει το φαντασιακό σου. Τα σύμβολα καθορίζουν αυτό που είσαι και όχι το αντίθετο. Να πώς αναπαράγεται η εξουσία.
Τι γίνεται όμως με την αντίσταση και την εξέγερση, ατομική και συλλογική; Ακόμη και η αντίσταση, η επαναστατικότητα, η εξέγερση, συχνά έχουν τα ίδια εσωτερικά κίνητρα, τον ίδιο ψυχολογικό πυρήνα. Είναι πολλές φορές μια διαδικασία ψυχαναγκαστική, νευρωσική, μπορεί να γίνεται από ζήλια και κόμπλεξ. Είναι αντίδραση στον κακό ή πολύ καλό πατέρα ή στην υπερπροστατευτική μητέρα κοκ.
Η κατάρα αυτού του τόπου, του ελλαδικού, της κοινωνίας και των ανθρώπων του. Μια ιδιομορφία στη συνάρτηση της ιστορίας και της ανθρωπολογικής τυπολογίας του χόμο σάπιενς. Μια μαύρη τρύπα στον χάρτη των πολιτισμών. Μια ιδιομορφία που μπορεί να συμπαρασύρει στο χειρότερο ή στο καλύτερο και άλλες κοινωνίες της δύσης. Θα ανοίξει άραγε τον δρόμο στον διεθνή ναζισμό; Ή θα δώσει το παράδειγμα μιας νέας και γνήσιας δημοκρατίας, ελευθερίας, αναρχίας;
Από τη δυστοπία-ψευδαίσθηση αυτού που αποκαλούμε «πραγματικότητα», η κατακερματισμένη-ταπεινωμένη-σκλαβωμένη ατομική συνείδηση καλεί την ουτοπία-ευτοπία της πραγματικής πραγματικότητας, της Αλήθειας. Για να απαλλαγεί μια για πάντα από τις αλυσίδες της, καλεί την απόλυτη Ελευθερία της κοινωνικής, οικουμενικής και τελικά συμπαντικής συνείδησης.
Προς κάθε ενδιαφερόμενο, σκεπτόμενο άνθρωπο, γνήσια συνείδηση…
24/4/2014
Δημήτρης Φασόλης