Ύλη και δομή
Ο άνθρωπος λοιπόν φαίνεται ότι εκλαμβάνει πρωταρχικά τη μορφή (δομή) των πραγμάτων και αυτή κατανοεί-νοηματοδοτεί. Προηγείται η μορφή-δομή της ύλης: όπως ο αγγειοπλάστης, πρώτα φτιάχνει τη μορφή, τη φαντάζεται στον νου του, τη διανοείται, και μετά χύνει την άμορφη μάζα-ύλη-περιεχόμενο (Φίσερ, 149-54). Τα επιμέρους όμως συστατικά στοιχεία, τα υλικά άτομα δεν παίζουν κανέναν ρόλο;
Ο Φίσερ[1] ισχυρίζεται το αντίθετο: από την άλλη όμως, και τα άτομα, τα υλικά συστατικά στοιχεία, οι θεμελιώδεις ουσίες-οντότητες, έχουν περιεχόμενο, συγκεκριμένες ιδιότητες, «χωρικές ανάγκες» που δημιουργούνται από τις εν λόγω ιδιότητες, την ενέργειά τους, την ηλεκτρική τους πόλωση-φορτίο κ.ά. θα μπορούσαμε να πούμε ότι συνιστούν μια βαθιά δομή ή βαθύτερη από τη δομή σύμπλεξής τους (τους δεσμούς και τη διάταξη στον χώρο). Και λόγω αυτών των ιδιοτήτων, αλληλεπδρούν με ορισμένο τρόπο και ευνοούν ορισμένες δομές-σχέσεις μεταξύ τους. Οι σχέσεις όμως και οι δομές αυτές, οι ιδιότητες, δεν είναι στατικές και σταθερές, αλλάζουν συνεχώς, καθώς οι συνθήκες του περιβάλλοντος αλλάζουν, αλλάζει η ενέργεια, το φορτίο, η κίνησή τους. Ενώ οι προϋπάρχουσες ιδιότητές τους ευνοούν ορισμένες κινήσεις και συμπεριφορές, υπό ορισμένες συνθήκες, και όχι άλλες. Τελικά η δομή-μορφή δεν είναι μια αυθύπαρκτη προϋπάρχουσα ιδέα, αλλά προκύπτει άμεσα και σε συνάρτηση με τις ιδιότητες των ατόμων και τις μεταξύ τους υλικές ιδιότητες και από τις αλληλεπιδράσεις που αυτές προκαλούν ανάμεσα στα άτομα.
Οι ιδιότητες αυτές εξαρτώνται πάλι από την ενέργεια, τις σχέσεις (που θα μπορούσαμε να τα δούμε ως ανταλλαγή πληροφορίας) μεταξύ των στοιχειωδών-θεμελιωδών σωματιδίων (κουάρκ-ηλεκτρόνια) που συναποτελούν τα άτομα, τα συστατικά τους δηλαδή στοιχεία. Η ίδια η συμμετρία που συναντάμε σε ορισμένες δομές (όπως οι κρύσταλλοι) εξαρτάται από τις ιδιότητες της ύλης: υπάρχουν 32 συμμετρικές τάξεις (κρύσταλλοι), οι οποίες συνδέονται στενά με τη δομή του ατόμου (ό.π.: 155). Επομένως, θα υποθέταμε ότι και το άτομο είναι μια δομή-μορφή = βαθιά δομή που απλώνεται-ξεδιπλώνεται στον χώρο-χρόνο μέσα από τις ιδιότητές του, οι οποίες μεταβιβάζονται-διαχέονται μέσα από τις αλληλεπιδράσεις που προκαλούν με άλλα άτομα, αλληλεπιδράσεις όχι τυχαίες (αν και με μια ορισμένη γκάμα δυνατοτήτων-επιλογών-πιθανών καταστάσεων) αλλά προ-καθορισμένες ενδεχομενικά-πιθανοκρατικά που τελικά παίρνουν κάποια συγκεκριμένη μορφή-δομή ανάλογα με τις συνθήκες.
Το να περάσουμε τώρα στην κοινωνία και τους ανθρώπους είναι δύσκολο, διότι προκύπτει ο κίνδυνος της απλούστευσης-αναγωγισμού, αλλά αναγκαίο: ποια είναι εκείνα να βασικά υλικά, τα στοιχειώδη συστατικά («σωματίδια»), και πώς θα αναδιαταχθούν στον χωροχρόνο σε μια νέα δομή-μορφή (και ποια είναι αυτή η δομή) που θα είναι η νέα επαναστατική-αναρχική κοινωνία; Ο Έρνστ Φίσερ, από μια μαρξιστική σκοπιά, μας λέει ότι τα συστατικά στοιχεία σε μια κοινωνία είναι οι παραγωγικές δυνάμεις που αλλάζουν και έτσι επιβάλλουν την αλλαγή της δομής, τις παραγωγικές-οικονομικές και τελικά τις κοινωνικές σχέσεις. Παράλληλα όμως δέχεται ότι και το εποικοδόμημα, δηλαδή ο πολιτισμός, οι αξίες, οι ιδεολογίες επηρεάζουν, συχνά καθοριστικά, τη δομή. Συνεπώς μπορούμε να πούμε ότι και αυτοί οι παράγοντες αποτελούν συστατικά στοιχεία που στην αλληλεπίδρασή τους, είτε τα ήδη υπάρχοντα είτε και νέα που εμφανίζονται ιστορικά, δημιουργούν νέες δομές-μορφές στη θέση των προηγούμενων που διαλύονται και εξαφανίζονται. Ποια είναι λοιπόν αυτά τα προϋπάρχοντα στοιχεία (αρχέτυπα του συλλογικού ασυνείδητου, ιδέες και αξίες, αισθητικά πρότυπα, μοντέλα σκέψης, λόγοι-discourses), που με την αναδιάταξή τους στο χώρο και με νέες σχέσεις-αλληλεπιδράσεις να διαμείβονται μεταξύ τους θα γεννήσουν νέες κοινωνικές δομές; Ή ποια άγνωστα ακόμα, ή και νεοεμφανιζόμενα, θα παίξουν αλληλεπιδρώντας το ένα με το άλλο καταλυτικό ρόλο στην αποδόμηση του υπάρχοντος και στη δημιουργία νέων κοινωνικών σχέσεων και ανθρωπολογικών τύπων, δηλαδή δομομορφών;
Το αρχέτυπο της ελευθερίας, η προθετικότητα της συνείδησης για αυθεντικά πράγματα που έχουν απόλυτη-αξία-και για την αλήθεια, η αλληλεγγύη, η ομαδικότητα και η αρμονία, η συμμετρία και η λογική δομή που συνέχει τα ανθρώπινα καλλιτεχνήματα και εν γένει τα πνευματικά δημιουργήματα, ένα νέο φαντασιακό που ενοποιεί το άτομο με την κοινωνία, αναιρώντας την φαινομενική μεταξύ τους αντίθεση, μια ανανεωμένη ουκουμενική ανθρωπινότητα-προθετικότητα-συνειδητότητα, η απόλυτη ισότητα μέσα από τη διαφορετικότητα (αναίρεση της διχοτομίας). Αλλά και η πίστη ως γνήσια γνώση, δηλαδή ως ενόραση της αλήθειας (όχι με τη παραφθορά της στη θρησκευτική εκδοχή της), η διαχρονική άρνηση και η αντίσταση στην εξουσία-καταπίεση συνδυασμένη με την κατάφαση-θετικότητα της δημιουργίας-πνευματικότητας του ανθρώπου ως οικουμενικού υποκειμένου, η φαντασία και η έκπληξη, το αδιανότητο και το αποκλίνον που δημιουργεί τα άλματα και τα μεγαλεία του ανθρώπου στην τέχνη και την επιστήμη – κόντρα στη συμβατική κοινή λογική. Και όλα αυτά σε συνδυασμό με την πνευματικοποίηση του δημόσιου χώρου – καθότι το διαδίκτυο, ως ψηφιακός χώρος είναι άυλος – τις νέες τεχνολογίες με τις ασύλληπτες παραγωγικές δυνάμεις που ελευθερώνουν… να μερικές σκέψεις για τις δυνατότητες και ενδεχομενικότητες που ανοίγονται μπροστά μας.
28/1/2014
Δημήτρης φασόλης