Η Αισθητική των Greek(En)glish
Η Αισθητική των Greek(En)glish | Dimitrios Theodorou
Cathédrale Notre Dame de Paris
Μεταξύ όλων των προσαγορεύσεων, τις οποίες εμείς οι άνθρωποι μπορούμε αφ’ εαυτών να συν-κομίσουμε στο ομιλείν, η γλώσσα είναι η υψίστη και απανταχού η πρώτη [1]
Για να ξεκινήσει κανείς να μιλά ή να γράφει για ένα τέτοιο θέμα θα έπρεπε πρώτα από όλα να εκθέσει με δύο πολύ σύντομα λόγια τις σημασίες των εννοιών που συνθέτουν τον τίτλο του. Ο τίτλος που επιλέγω για το σημείωμά μου έχει δύο σαφέστατες κατευθύνσεις. Την Αισθητική, τα greek(en)glish. Με μια διάθεση αφαιρετική θα μπορούσαμε να πούμε ότι το ένα σκέλος του τίτλου αφορά τις αισθήσεις και το άλλο αφορά τη γλώσσα. Επομένως μπορούμε με μια σχετική νοητική ελευθερία να μεταφερθούμε από το πρόβλημα αυτό, στο πρόβλημα της αισθητικής της γλώσσαςκαι να μιλήσουμε για τούτο αντί για κείνο… το θέμα όμως και η αγωνία μας παραμένει να μη θέλουμε «ετούτο να σκοτώσει εκείνο»[2].
Για να προσδιορίσουμε τον όρο «Αισθητική» υποχρεούμαστε να καταφύγουμε στις απαρχές της λέξης και να γνωρίσουμε τη σημασία που της δόθηκε από την ανθρώπινη διάνοια σε όλη την ιστορική της διάρκεια. Λέγεται ότι μια τέτοια πρώτη περίπτωση αισθητικής απόκρισης συναντάμε στα ομηρικά έπη και συγκεκριμένα στην Ιλιάδα[3] και μάλιστα ότι η λέξη προσδιορίζεται κατά κάποιο τρόπο και από τη λέξη «ήθος». Χωρίς να το θέτω σε αμφιβολία, συνεχίζεται η πορεία της έννοιας της «αισθητικής» και περιγράφει στους αιώνες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού όλα εκείνα τα στοιχεία τα οποία προσλαμβάνει ο ανθρώπινος νους μέσω των ερεθισμάτων του, των αισθήσεών του, και στη συνέχεια τα θέτει υπό κριτικό έλεγχο. Ο Kant μετά τον Ιρλανδό εμπειριστή και συγγραφέα πολιτικό δοκιμιογράφο Burke, χρησιμοποιεί τον όρο στη μεγάλη του Κριτική (Κριτική του Καθαρού Λόγου), για να τον αντιδιαστείλει με τη Λογική(τι δύναμαι να γνωρίζω; τι μπορώ να ελπίζω ότι θα γνωρίσω;). Όμως το μεγάλο δοκίμιο του Γερμανού φιλοσόφου περί αισθητικής έρχεται κάποια χρόνια αργότερα, το 1790 στην Κριτική της Κρητικής Ικανότητας, μέσα στην οποία αναπτύσσονται οι ιδέες του στοχαστή για την τέχνη και τα διάφορα ερεθίσματα του ανθρώπου όταν έρχεται σε επαφή με το Ωραίο και το Υπέροχο. Πρωτοκαθεδρία μέσα στο έργο του κατέχει η ενική κρίση (ΤΟ τριαντάφυλλο ΑΥΤΟ είναι ωραίο), απαλλαγμένη από την εμπειρία (για το λόγο αυτό χρειάζονται και τα διάφορα a priori) και απαλλαγμένη επίσης από τη γνώμη των τρίτων. Ο Kant βλέπει με τα μάτια του μόνο παραστάσεις των αντικειμένων και καθώς υποστηρίζει, τον καθεαυτό κόσμο δε θα τον γνωρίσουμε ποτέ. Μια άλλη πτυχή της ιδεαλιστικής φιλοσοφίας του Πλάτωνα, ο οποίος μιλά για αλυσοδεμένους ανθρώπους σκιές και σπήλαια. Ηόραση τίθεται ευθύς εξαρχής στην πρώτη γραμμή των ερεθισμάτων του ανθρώπου και είναι η κύρια υπεύθυνη για όλη την δυτική φιλοσοφία. Η Αισθητική επομένως αφορά άμεσα τα ερεθίσματα τα οποία δεχόμαστε μέσω των αισθήσεών μας, είτε μέσω της οράσεως, είτε μέσω της ακοής, της γεύσης, ή της αφής.
Ιδιαίτερα η όραση στη φιλοσοφία των Ελλήνων είναι εκείνη που θέτει το θεμέλιο λίθο της, καθώς η απαρχή του ιδεαλισμού βασίζεται σε αυτήν ακριβώς τη λειτουργία. Η ιδέα, παράγωγο της μετοχής ιδείν, είναι εκείνο το οποίο έχω δει με τα μάτια μου. Το ίδιο παρατηρεί και ο Παύλος Καϊμάκης στο σύγγραμμά του[4], την ίδια σημασία δίνει και ο Hegel στον ύστερο Γερμανικό Ιδεαλισμό του, θέτοντας την όραση και την ακοή στην κορυφή των αισθήσεων αφού είναι εγγύτερα στο πνεύμα. Η καλαισθητική κρίση είναι η κρίση του γούστου η οποία προκαλεί το αίσθημα της ευαρέστησης στον άνθρωπο, τον αφήνει με μια χαρά, με ένα χαμόγελο στα χείλη που μόλις έχει ξεμυτίσει. Το να αποζητά κανείς την ομορφιά είναι θα λέγαμε η τροφή της ψυχής που την κρατά ολοζώνατνη.
Προσπαθώντας να προσδιορίσουμε τι ακριβώς είναι τα Greek(En)glish μέσα στο χρόνο, ερχόμαστε ενώπιων μιας εξαιρετικά σημαντικής ανακάλυψης. Εκείνης του απολύτου κενού. Είναι μια ιδιάζουσα κατάσταση, ένα μεταίχμιο, το οποίο όμως δεν είναι ούτε ελληνική γλώσσα, αλλά ούτε και αγγλική. Είναι ένα τραγικό παιχνίδισμα, μια τραγική ειρωνεία, ένα ξέφτισμα της γλώσσας για να παίξω και λίγο με τα λόγια του Δημήτρη Χορν. Τα Greek(En)glish, ανακαλύπτει με έκπληξη κανείς, δεν έχουν κανένα απολύτως οντολογικό βάθος. Είναι κενά ερμηνείας και σημαινομένων και δημιουργήθηκαν μάλλον από κάποια ανάγκη δευτέρου βαθμού. Το μόνο που δηλώνουν είναι μια εικόνα, ένα μετείκασμα που θέλει να μιμηθεί την πραγματική γλώσσα κληροδότημα των αρχαίων ελληνικών. Είναι τέτοια η μίμηση του νεολογισμού αυτού που υπάρχουν φορές που στη χρήση της χρησιμοποιείται αυτούσια η εικόνα ενός «θ» με το γράμμα «8» ! (για παράδειγμα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης όπως το facebook ή το twitter). Τα Greek(En)glish θα ήθελαν να είναι γλώσσα. Και ερχόμαστε πάλι ξανά μέσα σε ένα δύσβατο μονοπάτι, εκείνο της γλώσσας, της γλωσσικής έκφρασης, του λόγου και του Λόγου. Τι είναι στα αλήθεια αυτό που αποκαλούμε γλώσσα; Σίγουρα δεν αποτελώ τον καταλληλότερο να απαντήσει στο ερώτημα αυτό. Θα επιχειρήσω όμως να πω, ότι τον Καθαρό Λόγο, τον Πρακτικό Λόγο, τον χρησιμοποιεί (για να επανέλθω) ο Γερμανός φιλόσοφος Kant για να συνδηλώσει τη καθαρή διάνοια, την απαλλαγμένη από την εμπειρία, χρησιμοποιεί τη λέξη «Λόγο» όχι αφελώς, αλλά εν πλήρη συνειδήσει, όχι ως μια μεταφορά εξωτερίκευσης των σκέψεων του υποκειμένου, αλλά ωςαιτία των πράξεων του υποκειμένου. Η γλώσσα είναι το συγκρατητικό στοιχείο της σκέψης του υποκειμένου και θα μας παραπέμψει σε αυτό ο Κώστας Αξελός όταν αναφέρεται στη Μοίρα της σύγχρονης Ελλάδας. Η γλώσσα την οποία χρησιμοποιούμε καθημερινά αποτελεί ένα στοιχείο γεφύρωσης του κόσμου των ανθρώπων και έτσι αυτοί μπορούν και συν-εν-νοούνται. Αποτελεί λοιπόν απαράδεκτο γεγονός ο άνθρωπος να τη μεταχειρίζεται με τέτοια περιφρόνηση. Η γλώσσα κάθε φορά και η οντολογία στην ιστορία του ανθρώπου συγκροτούν πολιτισμό και στην παγκόσμια ιστορία οι ιστορικοί πολισμοί που συγκρότησαν πολιτισμικά πεδία ήταν ο κινεζικός, ο ρωμαϊκός, ο αραβικός ο ελληνικός. Δεν υπάρχουν νεκρές γλώσσες παρά μόνο νεκροί άνθρωποι που θέλουν να διακόψουν κάθε ρίζα σκέψης και ανάπτυξης ενός λαού. Νεκροί άνθρωποι οι οποίοι προσπαθούν και φαίνεται να τα καταφέρνουν να στερήσουν το όχημα της σκέψης για τη σημερινή σύγχρονη κατάστασή της.
Γνωρίζοντας τη γλώσσα ενός λαού, αντιλαμβάνεσαι καλύτερα τη σκέψη του. Η σκέψη αποτελεί το δομικό στοιχείο της υπάρξεως. Εξαιτίας αυτής είμαστε μέσα στον κόσμο με τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Η γλώσσα είναι ο οικοδόμος μας αν θυμηθούμε τον Valery[5], διαφυλάσσει με τον προσήκοντα τρόπο την ορθοφροσύνη στην ανθρώπινη ύπαρξη.
Δυστυχώς στο σχολείο που πήγα είχα κι εγώ μια καθηγήτρια με τον καημό να μάθουμε απ’ έξω το χωρίο της Αντιγόνης[6] την ίδια στιγμή που παραγνώριζε την τρομακτική πολιτική διάσταση αυτής της γυναίκας και το περνούσαμε στα ψιλά γράμματα. Δυστυχώς ζούμε σε εποχή που η εκκλησία στην καλύτερη των περιπτώσεων θα κάνει τρισάγια εις μνήμην ηρώων και πεσόντων ή θα μοιράζει φαγητό σε φτωχούς, όταν θα μπορούσε να διδάξει τη μέγιστη ποίηση της και την αξεπέραστη Μουσική της. Αυτή η ιδιάζουσα α-γλώσσα φανερώνει μάλλον ότι τέτοια σπουδαία θέματα μάλλον σαν έθνος δεν κατέχουμε, και το μόνο αίσθημα το οποίο είναι κυρίαρχο είναι το «ωχ αδερφέ, ψιλά γράμματα». Όμως πίσω από αυτή τη φαινομενικότητα της γλώσσας ελλοχεύει ο κίνδυνος να ξεχάσουμε την πραγματική Γλώσσα (είτε είναι αγγλική, ελληνική, γαλλική ισπανική), να ξεχάσουμε τα πραγματικά σημαινόμενα, να ξεχάσουμε το μονοπάτι από το οποίο καταγόμαστε και που χωρίς αυτό είναι σχεδόν βέβαιο πως δε θα μπορέσουμε να βρούμε τη διέξοδο ή ακόμη περισσότερο να δημιουργήσουμε εμείς οι ίδιοι διεξόδους.
Εκείνο λοιπόν θα σκοτώσει εκείνο; Θα σκοτώσει η χρήση της φαινομενικότητας την Αισθητική; Σκοτώνεται η αισθητική της γλώσσας; Η πολύ πρόχειρη απάντηση που έχω να δώσω είναι πως ναι σκοτώνεται και η γλώσσα και η απαράμιλλη Αισθητική της γλώσσας, διότι εκείνη πέραν της μορφής είχε και περιεχόμενο. Η εξόφθαλμα αντιαισθητική γραφή της ιδιάζουσας αυτής α-γλώσσας προκαλεί πόνο στα μάτια, δυσκολία στην ανάγνωση, παρερμηνείες και παρανοήσεις. Αν κρατήσεις μόνο τη μορφή (τη μορφή στην πιο άθλια εμφάνισή της, έτι περισσότερο επικίνδυνο) από ένα γλωσσικό ιδίωμα τότε έχεις χάσει το πολύ σημαντικό στοιχείο της δομής και της Αρχιτεκτονικής. Τότε ο πύργος καταρρέει. Καταρρέει μαζί και η σκέψη, και εφόσον καταρρεύσει η σκέψη, άνθρωπος μετά δεν υπάρχει, παρά μονάχα μαριονέττες.
[1] Martin Heidegger, Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι
[2] Victror Hugo, Η Παναγία των Παρισίων, τίτλος κεφαλαίου: Ceci tue celà
[3] Όμηρος, Ιλιάδα Ραψωδία Σ548
[4] Παύλος Καϊμάκης, Φιλοσοφία και μουσική, Η μουσική στους Πυθαγόρειους, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και τον Πλωτίνο
[5] Paul Valéry, Ευπαλίνος ή ο Αρχιτέκτων
[6] ὦ κοινὸν αὐτάδελφον Ἰσμήνης κάρα,
ἆρ᾽ οἶσθ᾽ ὅ τι Ζεὺς τῶν ἀπ᾽ Οἰδίπου κακῶν
ὁποῖον οὐχὶ νῷν ἔτι ζώσαιν τελεῖ;